سازه های آبی شوشتر: معرفی نمادی از هوشمندی و دانش ایرانیان + تاریخچه

اگر دل‌تان می‌خواهد یکی از بی‌نظیرترین آثار جهان با قدمت بسیار بالا را از نزدیک ببینید، باید سری به سازه های آبی شوشتر در شهر شوشتر استان خوزستان بزنید. این سازه‌ها معماری فوق‌العاده منحصربه‌فردی دارند و قدمت غنی آن‌ها هر گردشگری را شگفت‌زده می‌کند. این سازه‌ها در فهرست میراث جهانی یونسکو هم به ثبت رسیده‌اند. اگر با تاریخچه، معماری و بخش‌های مختلف سازه های شوشتر آشنایی ندارید، تا انتهای این مطلب با ما همراه باشید.

فهرست مطالب:

• آشنایی با سازه‌های آبی شوشتر
• علت ساخت سازه‌های آبی
• بهترین زمان سفر
• اقامت در این سفر
• نکات مهم

گشتی در سازه های آبی شوشتر بزنیم

سازه های آبی شوشتر یکی از مهم‌ترین جاهای دیدنی شوشتر محسوب می‌شوند که کنار بافت تاریخی شوشتر قرار داشته و شما به راحتی می‌توانید از آن‌ها بازدید کنید. برای رسیدن به این سازه‌ها از تهران با خودرو شخصی حدود 9 ساعت باید زمان بگذارید. از تهران ابتدا باید راهی خوزستان و مسیر شوشتر شده، سپس به سمت آزادراه خرم آباد به اندیمشک بروید. در نهایت با توجه به تابلوهای راهنمایی، می‌توانید به این سازه‌های ارزشمند برسید.

قدمت سازه های آبی شوشتر به دوره هخامنشیان و ساسانیان برمی‌گردد. این سازه‌ها در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده‌اند و آن را به عنوان بزرگ‌ترین مجموعه صنعتی جهان پیش از انقلاب صنعتی می‌شناسند. 

ساختار این سازه ها بسیار پیچیده و هوشمندانه است که هر گردشگری را حیرت‌زده می‌کند. در دوره هخامنشیان و ساسانیان طراحی هوشمندانه‌ای از مجموعه پل‌ها، آسیاب‌ها، بندها، آبشارها، کانال‌ها و تونل‌های عظیم برای هدایت آب ایجاد کردند تا بتوانند بهره بیشتری از آب ببرند. در حال حاضر تنها بخشی از این ساختار پیچیده و مهندسی باقی مانده است، با این حال از آن به عنوان ارزشمندترین موزه زنده صنعت آب ایران باستان یاد شده و بسیاری از علاقه‌مندان به تاریخ و فرهنگ را به سمت خودش می‌کشاند.

این سازه‌ها کاربرد بسیار زیادی در آن دوران داشتند و منجر به تقسیم عادلانه آب، رفاه و آسایش مردم و رونق بازرگانی شدند. مصالح این سازه‌ها از سنگ، ساروج و ملات بوده و همین ملات‌ها باعث شده است که این سازه‌ها تا کنون حفظ شود. 

تاریخچه سازه آبی شوشتر

در دوره ساسانی بسیاری از مردم این شهر را به دلیل مجاورت کارون با شوشتر به عنوان محل سکونت برگزیدند. در دوره اردشیر یکم شوشتر به صورت جزیره‌ای در میان آب‌ها تجدید بنا شد و به همین علت این سازه‌ها که شامل بخش‌های مختلفی مانند کانال، پل، بند و آسیاب بودند، شکل گرفتند. البته ناگفته نماند که پیش از این، سنگ بنای این سازه‌ها توسط داریوش بزرگ گذاشته شده بود. شوشتر در زمان شاپور ساسانی به اوج خود رسید و کشاورزی و تجهیزات آبیاری بسیار پر رونق شد. قابل ذکر است که بیشتر ساختمان‌های اطراف سازه‌ها در دوره صفوی ساخته شدند.

در نهایت این سازه‌ها را در دوره قاجار و پهلوی مرمت کردند و امروزه گردشگران می‌توانند از این سازه‌های با ارزش بازدید کنند. این سازه‌ها نشانه‌ای از بلوغ و خلاقیت انسان بوده و نمونه‌ای خاص از تعامل میان انسان و محیط زیست هستند.

معماری و بخش‌های مختلف سازه های آبی شوشتر

معماری و بخش‌های مختلف سازه های شوشتر بسیار خاص و شگفت‌انگیز است. سیستم این سازه‌ها به گونه‌ای ساخته شده است که آب از سه حفره بزرگ بیرون می‌زند. در واقع در آن زمان هر وقت آب از سطحی بالاتر می‌رفت از این سه حفره خارج می‌شد. به علاوه ایرانیان باستان در مسیر جریان آب آسیاب‌های آبی قرار دادند که بتوانند بیشترین بهره را از آب ببرند. این کار سبب شد، آب به صورت آبشاری روی حوضچه‌ای وسیع بریزد که محل تامین آب تمام منطقه شوشتر بود. 

این سازه‌ها بخش های مختلفی دارند که هر کدام از آنها با جزئیات دقیقی ساخته شده‌اند. در ادامه به بخش‌های مختلف این سازه‌ها اشاره شده است.

• پل بند گرگر: قدمت ساخت پل بند گرگر به دوره ساسانیان برمی‌گردد. این پل بر روی مسیر رودخانه گرگر ساخته شد تا با مسدود کردن آب، آن را به کانال‌های سه گانه‌ای همچون تونل بلیطی، تونل دهانه شهر و تونل سه کوره منتقل کند. این تونل‌ها آب را به آسیاب‌ها هدایت می‌کردند تا چرخه آسیاب به کار بیفتد. اکنون که آسیاب‎‌ها کار نمی‌کند، آب به صورت آبشار از دهانه تونل به بیرون می‌ریزد.
• بند میزان: پیشینه ساخت بند میزان هم به دوره ساسانیان برمی‌گردد. در آن زمان بند میزان را ایجاد کردند تا سطح آب بالا بیاید و برای کشاورزی راحت‌تر باشد. فرایند تقسیم آب در این سازه‌ها هم با کمک بند میزان صورت می‌گرفت. این بند دارای 10 دهانه مختلف است که هر کدام از این دهانه‌ها آب را به قسمت مختلفی هدایت می‌کنند. بند میزان از سنگ و ساروج ساخته شده و به صورت نیم دایره است. این بند حدود 400 متر طول و 5 متر ارتفاع دارد. بند میزان روی رود کارون قرار داشته و آب بین رودهای گرگر و شطیط را تقسیم می‌کند.
• برج کلاه فرنگی: برج کلاه فرنگی در انتهای بند میزان قرار گرفته و به صورت هشت ضلعی است. این برج حدود 7 متر ارتفاع داشته و بر پایه 4 متری از سطح زمین قرار دارد. نمای این برج به صورت سنگ‌های تراش خورده است که در طی زمان از بین رفته‌اند. گفته می‌شود که این برج محل نظارت شاپور ساسانی بر رودخانه و کارگران بوده است. برخی نیز معتقدند در زمان‌های قدیم از برج کلاه فرنگی به عنوان مکانی برای نظارت بر شدت جریان رودخانه استفاده می‌کردند.
• رودخانه دست کند گرگر: رودخانه دست کند گرگر که حدود 40 کیلومتر طول دارد، در دوره هخامنشی برای تکامل سازه های شوشتر حفر شد. این رودخانه بخشی از مجموعه‌های سازه های آبی به حساب می‌آید و در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. از دلایل ساختن رودخانه گرگر می‌توان به کاهش حجم آب رود کارون، امنیت شهر و آبیاری زمین‌های بالایی رودخانه کارون اشاره کرد.
• سیکا: سیکا قسمت‌هایی از کانال‌های آب‌رسان بند میزان هستند که عبور آب توسط آن‌ها آسان‌تر انجام می‌پذیرد. البته سیکا محلی برای استراحت کارگران در آن زمان نیز محسوب می‌شده است.
• مجموعه آسیاب‌های آبی: از دیگر بخش‌های این سازه‌ها می‌توان به مجموعه آبشارها و آسیاب‌های آبی اشاره کرد. مجموعه آسیاب‌های آبی و آبشارها شامل کانال‌های فرعی، آسیاب‌ها و سد می‌شود. کارکرد این مجموعه به این صورت است که با بالا آمدن رود گرگر آب به داخل تونل‌ها هدایت شده و به کانال‌های مختلفی تقسیم‌ می‌شود. در نهایت بعد از عبور از کانال‌ها و چرخاندن آسیاب‌ها، آب به صورت آبشار به داخل حوضچه‌ها می‌ریزد. در حال حاضر تنها آسیاب رضا گلاب کار می‌کند و باقی آسیاب‌ها از بین رفته‌اند.
• پل بند برج عیار: قدمت پل بند برج عیار به دوره ساسانیان برمی‌گردد. این پل بر روی رود گرگر و پایین آبشارها قرار دارد. دهانه پل بند برج عیار به صورت منحنی است و دو قسمت 15 متری برای منحرف کردن مسیر آبی دارد. ناگفته نماند که ساروج و سنگ ماسه از جمله مصالح تشکیل دهنده پل بند برج عیار هستند.
• بند ماهی بازان: بند ماهی بازان یا بند خداآفرین برای بالابردن سطح آب رودخانه به کار گرفته می‌شد تا برای استفاده کشاورزی راحت‌تر باشد. این بند در آن زمان محل مناسبی برای صید ماهی‌های رود کارون هم محسوب می‌شد.
• بند دختر: قدمت بند دختر به دوره ساسانیان برمی‌گردد و به دلیل نزدیکی به جاذبه قلعه دختر، این نام را به آن نسبت داده‌اند. بند دختر محلی است که رودخانه کارون از کوهستان وارد جلگه شده و در آنجا رود به کمترین عرض خود می‌رسد.
• بند شرابدار: بند شرابدار در دوره ساسانیان یکی از مهم‌ترین بندهای سازه‌ها برای آبیاری باغ‌های انگور محسوب می‌شد. به همین علت نام این بند را شرابدار گذاشته‌اند. این بند به دو قسمت شرقی و غربی تقسیم شده و بین پل بند لشکر و پل بند خدا آفرین به چشم می‌خورد. مصالح به کار رفته در این بند شامل ساروج و سنگ لاشه می‌شود.
• بند قیر: بند قیر وظیفه پیوند دادن رودخانه گرگر و شطیط را بر عهده داشت. این بند هنوز هم وجود دارد. بد نیست بدانید که بند قیر باعث پدید آمدن تمدنی به نام عسگر مکرم شد. عسگر مکرم تمدنی بود که یکی از ضرابخانه‌های سلسله آل بویه در آن به وجود آمد.
• پل بند لشکر: پل بند لشکر بر روی رودخانه رقط کنار امام زاده عبدالله قرار دارد. قدمت این پل به دوره ساسانیان برمی‌گردد و یکی از سالم‌ترین پل‌های باقی مانده از آن دوران محسوب می‌شود. پل بند لشکر در زمان‌های قدیم مسیری برای دسترسی اهالی شوشتر به آبادی‌های جنوب بود. ماسه سنگ، خاک، قلوه سنگ و انواع ملات و ساروج از جمله مصالح تشکیل دهنده در پل بند لشکر هستند. به همین علت این پل تاکنون باقی مانده است.
• بند دارا: قدمت پل بند دارا به دوره هخامنشیان برمی‌گردد و در منطقه میاناب قرار دارد. بند دارا در آن زمان بر روی رود گرگر قرار داشت و یکی از مهم‌ترین بندهای مجموعه سازه‌ها به حساب می‌آمد.
• قلعه سلاسل: کهن دژ یا همان قلعه سلاسل قدمتی برابر با دوره هخامنشیان دارد. این قلعه یکی از مهم‌ترین قسمت سازه‌های شوشتر محسوب می‌شد. قلعه سلاسل نقش دفاعی برای شهر داشت. به علاوه برای کنترل آب رودخانه داریون استفاده می‌شد. این قلعه در گذشته بخش‌های مختلفی همچون برج نقاره‌خانه، شبستان، سربازخانه، خندق و حصار داشت، اما در حال حاضر چیز زیادی از آن باقی نمانده است.
• نهر داریون: قدمت نهر داریون یا کانال داریون به دوره هخامنشیان و عصر داریوش برمی‎‌گردد. این نهر از رود شطیط جدا می‌شد و از آب نهر برای آبیاری زمین‌های کشاورزی و تامین آب شهر استفاده می‌کردند. دسترسی به قلعه سلاسل هم از طریق کانال داریون صورت می‌گرفت.
• پل بند شادروان: پل بند شادروان یکی از معروف‌ترین پل‌های این سازه محسوب می‌شود. این بند در قسمت رود شطیط قرار گرفته و از مصالحی همچون ساروج، سنگ و آجر ساخته شده است. در حال حاضر بقایای پل بند شادروان در کنار رود کارون به چشم می‌خورد.
• بند خاک: از دیگر قسمت‌های این مجموعه می‌توان به بند خاک اشاره کرد. پل بند خاک بر روی نهر داریون و بالاتر از پل بند لشکر خودنمایی می‌کند. بند خاک هم سطح آب را برای آبیاری باغ‌ها بالا می‌آورد. قدمت این بند به دوره ساسانیان برمی‌گردد؛ اما گفته شده که در زمان قاجار مرمت شده است.
• پل شاه علی: قدمت پل شاه علی یا همان بند شاه علی به دوره صفوی برمی‌گردد. این پل بر روی نهر داریون قرار داشته و ارتباط بین شوشتر با روستاهای جنوبی را فراهم می‎‌کرد.
• پلکان‌ها: پلکان ها در جنوب محوطه آسیاب‌ها و آبشارها قرار دارند. این پلکان‌ها بیش از 200 پله دارند و محوطه آبشارها را به نقاط مسکونی متصل می‌کنند. در مسیر این پلکان‌ها هم اتاق‌هایی برای نگهبانان مجموعه سازه‌ها وجود دارد.

چرا سازه های آبی ساخته شد؟

طرح این سازه‌ها کاملا مهندسی و هوشمندانه بوده و تمام مجموعه این سازه‌ها مثل آسیاب‌ها، کانال‌ها، بندها، سدها و پل‌ها به کمک محاسبات هوشمندانه ریاضی ساخته شده‌اند. از جمله دلایل ساخته شدن این سازه‌ها می‎‌توان به موارد زیر اشاره کرد.

• این سازه‌ها برای بهره بردن بیشتر آب در زمان ساسانیان و هخامنشیان ساخته شد.
• این مجموعه برای مدیریت سیلاب‌ها نیز بسیار کاربرد داشت.
• این سازه‌ها برای تامین آب شهر بسیار کاربرد داشتند.
• برای آبیاری زمین‌های کشاورزی و باغ‌های اطراف بسیار موثر بودند.
• از فوران رود کارون جلوگیری می‌کردند.
• چرخ‌های آسیاب برای تهیه آرد گندم شروع به کار می‌کرد.
• باعث پدید آمدن هوای خنک در شهر شوشتر می‌شدند.

در حال حاضر این سازه‌ها به عنوان بزرگ‌ترین موزه آب ایران باستان شناخته می‌شوند. به علاوه با وجود اینکه آسیب‌های شدیدی به این سازه‌ها وارد شده است، اما هنوز هم از مهم‌ترین جاهای دیدنی شوشتر در استان خوزستان محسوب می‌شوند. 

بهترین زمان برای سفر به سازه های آبی شوشتر

از آن جایی که استان خوزستان و شهر شوشتر آب‌وهوای گرم و شرجی دارد، بهترین زمان سفر به شوشتر، فصل بهار یا اواخر زمستان است. چرا که در این فصل‌ها، شوشتر آب‌وهوای خوبی برای سفر داشته و شما با خیالی آسوده و بدون دغدغه، می‌توانید به بازدید از سازه های آبی شوشتر بپردازید.

ناگفته نماند که شما همه روزه می‌توانید برای بازدید از این سازه‌ها بروید، اما یادتان باشد که در نیمه اول سال این مجموعه تنها از ساعت 8 صبح تا 8 شب برای بازدید باز است. به علاوه در نیمه دوم سال هم از ساعت 8 صبح تا 18 امکان بازدید از این مجموعه وجود دارد. روزهای تعطیل امکان بازدید از این مجموعه وجود ندارد. 

اقامت در سفر به سازه های آبی

اگر بعد از بازدید از این مجموعه قصد اقامت در شهر شوشتر را دارید، می‌توانید اقامتگاه‌های مختلفی را برای ماندن انتخاب کنید. برخی از اقامتگاه‌های شهر تاریخی شوشتر عبارتند از:

1. هتل گرگر
2. هتل سنتی سرابی
3. هتل سنتی خانه طبیب
4. اقامتگاه سنتی افضل
5. بوتیک هتل اقامتگاه پدری

در تمامی این اقامتگاه‌ها هم هر گونه امکانات و خدمات رفاهی برای مسافران مهیا شده است و شما با خیالی آسوده، می‌توانید در آن‌ها اقامت کرده و سفری لذت‌بخش را تجربه کنید. 

نکات مهم در بازدید از این سازه آبی

برخی از نکاتی که در هنگام بازدید از این سازه‌ها باید رعایت کنید، شامل موارد زیر می‌شود. 

• به هنگام بازدید از این سازه‌ها حتما آهسته قدم بردارید تا به بنای سازه‌ها آسیبی وارد نشود.
• به هیچ عنوان داخل آب‌های سازه شنا نکنید یا داخل آب‌ها زباله نریزید.
• حتما کفش مناسب داشته باشید.
• برای بازدید از این سازه‌ها حتما اوایل صبح بروید تا بازدید خوبی داشته باشید.

در نهایت اگر تمایل به سفر یا بازدید گروهی از این سازه‌ها را دارید؛ پیشنهاد می‌کنیم با تورهای داخلی مجموعه ایرانگرد همراه شوید. ایرانگرد مجموعه معتبری است که در زمینه تورهای داخلی فعالیت می‌کند. تورهای این مجموعه از امنیت بسیار بالایی برخوردار هستند و لیدرهای حرفه‌ای و با تجربه‌ای دارد. برای خرید تور از ایرانگرد کافی است از سایت ایرانگرد کمک گرفته یا با مشاوران ایرانگرد تماس بگیرید.