شهر سوخته زابل: معرفی، مسیر دسترسی و تاریخچه + عکس

در استان سیستان و بلوچستان در کنار جاده زابل به زاهدان منطقه‌ای باستانی به نام شهر سوخته وجود دارد. این شهر هزاران سال قدمت داشته و یکی از شگفتی‌های تاریخ ایران باستان به شمار می‌رود که در فهرست میراث ملی و سازمان یونسکو به ثبت رسیده است. در این مطلب قصد داریم ببینیم شهر سوخته کجاست و چه اسراری درون آن نهفته است. همچنین در مورد بهترین فصل سفر به این شهر و دیدنی‌هایی که نزدیکی آن وجود دارد صحبت خواهیم کرد. با ما همراه باشید.

فهرست مطلب:

• تاریخچه و قدمت منطقه باستانی
• گنجینه‌های منطقه باستانی سیستان
• چرا به این منطقه شهر سوخته می‌‎گویند؟
• این منطقه باستانی کجاست؟
• بهترین زمان بازدید از شهر سوخته
• دیدنی‌های نزدیک به این منطقه باستانی
• اقامت در سفر به این منطقه باستانی

شهر سوخته و اسرار آن

شهر سوخته زابل یکی از قدیمی‌ترین شهرهایی است که اولین آثار تمدن شهرنشینی را در نیمه شرقی ایران تجربه کرد. در واقع این دولت شهر باستانی یکی از اولین مکان‌هایی بود که مردم تصمیم به یک‌ جا نشینی گرفتند. این شهر در زمان خود پیشرفته‌ترین فرهنگ و تمدن‌ها را داشت که در حالت کلی بیش از ۲۸۰ هکتار وسعت دارد.

تاریخچه و قدمت شهر سوخته

طبق تحقیقات انجام شده قدمت شهر سوخته زابل به بیش از ۵هزار سال هم می‌رسد. مردم در فاصله بین ۳هزار و ۲۰۰ تا یک هزار و ۸۰۰ سال پیش از میلاد با تمدن شهرنشینی در این شهر زندگی‌ کرده‌اند. این یعنی بیش از یک هزار و ۴۰۰ سال زندگی در این شهر جریان داشته است. در واقع تمدن کشف‌ شده در شهر سوخته هم ردیف با تمدن جیرفت و دوران برنز است. این شهر در ساحل رودخانه هیرمند و دریاچه هامون ساخته شده بود که دلیل اصلی تصمیم به یکجانشینی مردم به شمار می‌رفت.

در حالت کلی حیات شهر سوخته را به چهار دوره مجزا شامل پایه گذاری شهر،‌ رشد و شکوفایی، شروع زوال و در نهایت نابودی تقسیم می‌کنند. این شهر در ابتدا توسط مردمان متمدن و علاقه‌مند به صنعت و پیشرفت، در مجاورت رودخانه‌ای خروشان پایه گذاری شد. مدت کوتاهی بعد شاهد پیشرفت تمدن و صنعت خود بود. دوران پیشرفت و شکوفایی شهر حدود ۳۰۰ سال طول کشید. پس از آن نیز وقتی رودخانه هیرمند تغییر مسیر داد و دشمنان بسیاری به این شهر هجوم آوردند، دوران نزول شروع شد تا این که به کلی منزوی شده و از بین رفت.

آثار باقی مانده نشان می‌دهد این شهر با مساحتی بیش از ۲۸۰ هکتار در کل به ۵ بخش تقسیم می‌شد که شامل مناطق مسکونی، نواحی مرکزی، بخش صنعتی و بناهای یادبود و گورستان است. مناطق مسکونی در سمت شامل شرق و شرق شهر متمرکز بودند، بخش صنعتی در شمال غرب و بناهای یادبود و گورستان در جنوب غرب قرار داشته است. تمدن شهری در این منطقه چنان پیشرفته بود که بخش صنعتی را با فاصله مشخصی از شهر ساخته بودند، به طوری که مناطق مسکونی دورتر باشد.

گنجینه های منطقه باستانی زابل

شهر سوخته یکی از غنی‌ترین آثار باستانی ایران به شمار می‌رود که در کنار بندر چابهار یکی از محبوب‌ترین دیدنی‌های سیستان و بلوچستان است. هر چند که به دلیل اقلیم و آب و هوای گرم و خشک سیستان و بلوچستان توجه زیادی به این اثر ارزشمند نمی‌شود، اما اسرار شهر سوخته به تنهایی می‌تواند شگفتی هر کسی را برانگیزد. پس از بازدید از گنجینه‌های ارزشمند این شهر به تمدنی غنی که در بیش از ۴هزار و ۸۰۰ سال پیش در این شهر جریان داشته پی خواهیم برد.

1. چشم مصنوعی: شهر سوخته یکی از مدرن‌ترین تمدن‌ها را داشته، به طوری که علم پزشکی نیز یکی از پیشرفته‌ترین دوران خود را در این شهر می‌گذراند. سال‌ها پیش جسد زنی در این شهر پیدا شد که یک گوی تیره در چشم سمت چپ او قرار داشت. روی این گوی دایره‌ای به شکل مردمک چشم و خطوطی باریک از سیم طلا به شکل مویرگ‌های روی سفیدی چشم وجود داشت. تحقیقات متخصصان و باستان شناسان این گوی را به چشم مصنوعی نسبت داد. این گوی پس از هزاران سال هنوز هم کاملا سالم است. جنس آن را از قیر طبیعی و مخلوطی از نوعی چربی جانوری می‌دانند. طبق گفته محققان این چشم مصنوعی اولین چشم مصنوعی جهان است که قدمت آن به بیش از ۳هزار سال نیز می‌رسد. آن‌ها معتقدند چشم مصنوعی شهر سوخته متعلق به زنی حدودا ۳۰ ساله است. این چشم با دو بند چرمی در جایگاه چشم چپ او قرار داده شده بود. چشم مصنوعی هم اکنون در موزه‌ای در جنوب شرق زاهدان نگهداری می‌شود.
2. جراحی مغز در شهر سوخته: شگفتی‌های اسرار شهر سوخته تمامی ندارد. یکی دیگر از اعجاب انگیزترین یافته‌های پزشکی در این شهر، اولین جراحی جمجمه جهان است. جمجمه‌ای در این شهر پیدا شد که آثاری از شکافتگی مثلثی شکلی در سمت راست آن دیده می‌شود. محققان آن را به یک جراحی مغز نسبت می‌دهند که در زمان باستان روی یک دختر ۱۲ الی ۱۳ ساله انجام شده است. آثار باقی مانده روی جمجمه نشان می‌دهد که این جراحی به منظور خارج ساختن مایع جمع شده در مغز انجام شده بود. هر چند که دختر ۱۳ ساله چند ماه پس از جراحی فوت شده است.
3. گورستان شهر سوخته: بیش از ۵۰ سال پیش به طور تصادفی قبری در شهر سوخته کشف و به دنبال آن از گورستانی بزرگ در این منطقه توسط باستان شناسان و متخصصین رونمایی شد. قبرهای این گورستان همگی از خشت خام ساخته شده بودند. اما تفاوت‌هایی در شکل و اندازه قبرها دیده می‌شود. طبق گفته محققین این تفاوت‌ها نه به جنسیت یا سن و سال، بلکه به طبقه اجتماعی افراد و باورهای مذهبی‌شان مربوط می‌شود. در این قبرها سفالینه‌ها و ظروفی هم پیدا شد. این ظروف همراه با جسد افراد در قبر چال می‌شد که ریشه در اعتقادات مردم باستان داشت. هر چقدر فرد از طبقات اجتماعی بالاتر می‌بود، ظروف و سفالینه‌های بیشتر و گران قیمت‌تری در کنار جسد قرار می‌دادند.
4. خط کش: خط کشی با دقت بالا در این شهر کشف شد که یکی دیگر از اسرار شهر سوخته است. این خط کش در حدود ۱۰ سانتی متر طول و نیم میلی متر دقت دارد که رقمی شگفت انگیز برای بیش از ۴۰۰۰ سال پیش به شمار می‌رود. جنس این خط کش از چوب آبنوس است. این خط کش تمدن و صنعت پیشرفته ۵۰۰۰ سال پیش را در این شهر به خوبی نشان می‌دهد.
5. تخته نرد: طبق نظرات کارشناسان تخته نردی که در این شهر پیدا شد قدیمی‌ترین تخته نرد جهان به شمار می‌رود. حتی از تخته نردی که در گورستان سلطنتی «اور» در بین النهرین کشف شد، قدیمی‌تر است. این تخته نرد در قبر شماره ۷۶۱ به همراه ظرفی سفالی حاوی ۶۰ مهره پیدا شد. جنس این تخته از چوب آبنوس و به شکل مستطیل است. روی آن طرحی از یک مار دیده می‌شود که ۲۰ بار به دور خود پیچیده و در نهایت دمش را به دهان گرفته است. مهره‌های این تخته نرد از جنس سنگ‌های رایج در آن زمان شامل لاجورد، عتیق و فیروزه است.
6. انیمیشن: نخستین انیمیشن جهان نیز در این منطقه کشف شد و شگفتی جهانیان را برانگیخت. این انیمیشن در واقع نقش بزی است روی یک جام سفالی که در ۵ حرکت می‌جهد و از شاخه‌ای تغذیه می‌کند. این جام سفالی در گوری ۵هزار ساله یافت شده است. باستان شناسان با بررسی تکرار هدفمند این طراحی شگفت انگیز دریافتند که هنرمندی که این طراحی را خلق کرده قصد داشته حرکتی هدفمند را به نمایش گذارد. این طراحی نخستین انیمیشن تاریخ به شمار می‌رود.
7. جواهرسازی: جواهرسازی هم مانند اغلب هنرها در شهر سوخته رواج داشت. جواهراتی در این شهر پیدا شده که نشان می‌دهد مردم در این زمان از فلزات گران بهایی مانند طلا و سنگ‌هایی مانند عتیق، مرمر، لاجورد، فیروزه و... گردنبندها و جواهرات تزئینی زیبایی می‌ساختند. سنگ‌ها و فلزات استفاده شده در این جواهرات بسته به طبقه اجتماعی افراد گران قیمت‌تر می‌شد. این جواهرات اغلب در گورستان‌های شهر سوخته پیدا شده‌اند که نشان می‌دهد جواهرات فرد همراه جسد دفن می‌شدند.
8. لوله کشی آب: یکی دیگر از شگفت انگیزترین اسرار شهر سوخته کشف لوله کشی آب و فاضلاب است. هنوز هم بقایایی از لوله کشی آب و فاضلاب با استفاده از لوله‌های سفالی در این شهر به چشم می‌خورد. لوله‌هایی که در دیوارها و زیر زمین مدفون شده‌اند و در فاصله‌های چند متری لوله‌ای به بیرون راه دارد که احتمالا لوله فاضلاب بوده است.

از سایر مکشوفات این منطقه باستانی می‌توان به سفال‌‌هایی با اثر امضای سفال‌گر، چکش،‌ سوزن، شانه و سنجاق سر زنانه، کفش و کمربند، انواع بذرها مانند بذر خربزه، حبوبات، ماهی خشک شده، برنج، کوره‌های سفالگری، کوره ذوب فلزات اشاره کرد. همچنین صنعت کفاشی، بافندگی و... نیز در این شهر رواج داشته، همانطور که آثاری از پارچه‌ها و لوازم چرمی مانند کفش و کمربند و... در این شهر کشف شده است.

چرا به این مکان شهر سوخته می گویند؟

شهر سوخته نامی است که یک نظامی بریتانیایی به این شهر داد. این مامور در دوره قاجار پس از بازدید از این شهر در دفترچه خاطراتش برای اولین بار این شهر را شهر سوخته نامید. چرا که آثار مقدار زیادی خاکستر تلنبارشده در اطراف شهر دیده بود و به این ترتیب نتیجه گرفته بود که احتمالا آتش سوزی بزرگی در این شهر رخ داده است. در صورتی که چنین نبود و خاکسترهای تلنبارشده در اطراف شهر تنها خاکسترهای باقی مانده از کوره‌های صنعتی متعددی بوده که در این شهر صنعتی مشغول به کار بودند.

برخی دیگر نیز معتقدند این شهر دو بار به آتش کشیده شده است. یک بار در ابتدای شروع به پیشرفت و بار دیگر در آغاز زوال و نابودی‌ در واقع یکی از دلایل اصلی نابودی این شهر به آتش کشیده شدن آن است. به همین دلیل این شهر به شهر سوخته معروف شد.

شهر سوخته کجاست و چطور باید به این شهر برویم؟

پس از این که گوشه‌ای از اسرار شهر سوخته را دریافتیم، بیایید ببینیم شهر سوخته کجاست و چگونه می‌توان به آن دسترسی داشت. همانطور که گفتیم این شهر در گوشه‌ای از کویر استان سیستان و بلوچستان و در ۵۰ کیلومتری جنوب زابل قرار دارد. شهر سوخته روی تپه‌هایی با ارتفاع بیش از ۱۵ متر و بین رودخانه هیرمند و دریاچه هامون قرار دارد. این شهر در واقع یکی از شرقی‌ترین مکان‌های ایران بوده و در فاصله نزدیکی به مرز ایران و افغانستان قرار دارد.

شهر سوخته بیش از یک هزار و ۵۰۰ کیلومتر از تهران فاصله دارد. برای رسیدن به این شهر از سمت تهران مسیرهای بسیاری وجود دارد. دو مورد از کوتاه‌ترین آن‌ها عبارتند از:

1. ابتدا باید به سمت شاهرود بروید و سپس خود را به سبزوار برسانید. در ادامه مسیر خود را به سمت جنوب کج کنید و بعد از عبور از شهرهای گناباد و بیرجند، در نهبندان به سمت زابل راه بیفتید. پس از پیمودن مسیر ۱۷۰ کیلومتری تا زابل، تنها ۵۰ کیلومتر دیگر تا شهر سوخته فاصله خواهید داشت.
2. یکی دیگر از مسیرها جاده تهران به قم است. از طریق این مسیر باید از شهرهای کاشان، یزد و کرمان عبور کنید تا به زابل برسید. این مسیر کمی طولانی‌تر از قبلی است.

اما اگر از شهرهایی به غیر از تهران راهی شهر سوخته هستید، بهتر است خود را به یکی از شهرهای زاهدان، کرمان یا بیرجند برسانید و سپس به سمت زابل راه بیفتید.

بهترین زمان سفر به منطقه باستانی زابل

اقلیم شهر سوخته یکی از کم بارش‌ترین اقلیم‌ها در ایران به شمار می‌رود. میزان بارش سالیانه پایین، دمای بالا به خصوص در تابستان‌ها این منطقه را به یکی از گرم‌ترین مناطق تبدیل کرده است. به علاوه، بادهای فصلی شدید نیز به طور مداوم در این منطقه وزیده و منجر به طوفان‌هایی در آن می‌شوند.

در واقع دمای هوا در این شهر در اغلب مواقع گرم است. حتی در زمستان‌ها که دمای هوا کمتر از ۱۵ درجه سانتی گراد نمی‌شود. به این ترتیب سفر به شهر سوخته معمولا در فصل‌های خنک‌تری مانند پاییز و اواخر زمستان بهتر به نظر می‌رسد.

دیدنی های نزدیک به شهر سوخته

علاوه بر بازدید از شهر سوخته می‌توانید به دیدنی‌هایی که در نزدیکی این منطقه دارند نیز سر بزنید و از زیبایی‌های شهر زابل لذت ببرید. برخی از دیدنی های نزدیک به شهر سوخته زابل را در ادامه آورده‌ایم.

1. آسبادهای حوض دار: آسبادهای (آسیاب بادی) متعددی در منطقه گردشگری حوض دار وجود دارند که با تمدن چندین هزار ساله شهر سوخته مرتبط هستند. بیش از ۲هزار و ۸۰۰ سال پیش تعدادی آسباد در نزدیکی این شهر ساخته شد که به منظور تامین آب منطقه استفاده می‌شد. این آسبادها تنها ۷ کیلومتر از شهر سوخته فاصله داشته و در سمت جنوبی این شهر قرار دارند.
2. قلعه رستم: یکی دیگر از دیدنی های نزدیک به شهر سوخته قلعه باستانی رستم است. این قلعه نیز در منطقه گردشگری حوض دار واقع شده و شامل بقایایی از یک شهر مسکونی با ساختمان‌های آجرکاری شده و سردر ورودی و برج نگهبانی است. این قلعه بیش از ۵۰۰ سال قدمت داشته و مربوط به دوران سلجوقی تا صفوی است. قلعه رستم در حدود ۲۲ کیلومتر از شهر سوخته فاصله داشته و در سمت جنوب غربی آن قرار دارد.
3. کوه خواجه: کوه خواجه تنها پدیده طبیعی مرتفع در منطقه مسطح سیستان به شمار می‌رود که ارتفاع آن به بیش از ۶۰۰ متر هم می‌رسد. در این کوه آثار باستانی ارزشمندی از جمله کاخ،‌ آتشکده، زیارتگاه خواجه مهدی و گورستانی از دوره‌های مختلف زندگی مردم در این منطقه به چشم می‌خورد. این کوه در فاصله ۵۷ کیلومتری و سمت شمال غربی شهر سوخته قرار دارد.
4. آرامگاه خواجه غلطان: در بلندترین قله کوه خواجه آرامگاهی به نام آرامگاه خواجه غلطان وجود دارد که از نظر تاریخی و معنوی بسیار ارزشمند است. در واقع این آرامگاه مهم‌ترین زیارتگاه زابل به شمار می‌رود. داخل آرامگاه قبری را خواهید دید که طبق مکتوبات کتاب‌ها، متعلق به برادر دانیال نبی است. این آرامگاه نیز تنها ۵۷ کیلومتر از شهر سوخته فاصله دارد.

اقامت در سفر به شهر سوخته

اگر قصد اقامت در شهر سوخته را دارید، باید بدانید که مراکز اقامتی زیادی در این منطقه وجود ندارد. در حالت کلی تنها یک هتل در شهر زابل وجود دارد. هتل آرام زابل تنها هتل شهر زابل بوده و فاصله آن تا شهر سوخته با خودروی شخصی حدود ۱۵ دقیقه است.

به علاوه این شهر از نظر اقامتگاه‌های بوم گردی نیز چندان غنی نیست. نزدیک‌ترین اقامتگاه بوم گردی به شهر سوخته اقامتگاه بوم گردی کلبه آرامش است که در فاصله ۵۰ کیلومتری قرار دارد. اقامتگاه بوم گردی کیانسه دومین اقامتگاه است که در شهر ادیمی و در فاصله ۶۰ کیلومتری قرار دارد. سومین اقامتگاه در ۱۸۰ کیلومتری شهر سوخته و در زاهدان قرار دارد که نام آن اقامتگاه بوم گردی منزلاب است.

با این حال اگر نمی‌خواهید فاصله نسبتا زیاد را تا هتل‌ها و اقامتگاه‌های بوم گردی طی کنید، می‌توانید از خانه‌های روستایی اطراف استفاده کنید. در روستاهای نزدیک به شهر سوخته خانه‌های بسیاری مخصوص گردشگران و مسافران در نظر گرفته شده که به صورت شبانه یا چند شب با قیمت‌های مناسب‌تری به گردشگران اجاره داده می‌شوند. در این خانه‌ها صنایع دستی مردم روستا، مجسمه‌های تاریخی و سوغاتی‌های مخصوص منطقه نیز به فروش می‌رسند. در نهایت می‌توان گفت اجاره ویلا در این منطقه برای اقامت گزینه بهتری نسبت به رزرو هتل است.

در این مطلب بررسی کردیم که شهر سوخته کجاست و چه دیدنی‌ها و اسراری دارد. همچنین در مورد بهترین زمان سفر به این منطقه و شرایط اقامت در آن نیز صحبت کردیم. اگرچه این آثار باستانی چندان شناخته شده نیست و جزو معروف‌ترین آثار باستانی کشورمان همچون تخت جمشید محسوب نمی‌شود، اما از دیدنی این منطقه سیر نخواهید شد. پس حتما رقتن به این منطقه باستانی را در لیست سفرهای آتی خود قرار دهید. امیدواریم از سفر به این پدیده باستانی شگفت انگیز لذت ببرید. در آخر لطفا فراموش نکنید نظرات و پیشنهادات خود را با ما و سایر همراهان ایرانگرد به اشتراک بگذارید.