باغ فین کاشان؛ گذری بر تاریخ در باغی در دل کویر

باغ فین کاشان نه فقط از لحاظ معماری بلکه از نظر وقایع تاریخی هم یکی از مهم‌ترین بناهای تاریخی ایران به‌ شمار می‌رود. باغی که شاهکار مهندسی ایرانی است و یکی از ۹ باغ ایرانی ثبت شده در فهرست میراث جهانی محسوب می‌شود. اینجا در شکوه تاریخی خود از زمان یعقوب لیث صفاری تا صفویه و قاجاریه روزگار عجیبی را به خود دیده است. از گذر تاریخی این مجموعه باشکوه سری به معماری باغ فین کاشان و بناهای موجود در آن خواهیم زد و حوادث تاریخی‌اش را با هم مرور می‌کنیم.

فهرست مطالب:

• گشت‌وگذار در باغ فین
• معماری باغ و بناها
• تاریخچه
• آدرس باغ فین و زمان بازدید

گشت و گذاری در باغ فین کاشان

این باغ زیبا و باشکوه یکی از زیباترین جاهای دیدنی کاشان است. مجموعه‌ای که در آن علاوه‌ بر بناهای تاریخی، غرق زیبایی و اصالت خواهید شد. این مجموعه در دوران پهلوی یعنی در حدود سال ۱۳۱۴ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید. در سال ۱۳۹۰ هم در فهرست میراث جهانی قرار گرفت. وسعت مجموعه تاریخی فین که به باغ شاه هم معروف شده، حدود ۳۳,۸۰۰ متر مربع است که در بخش‌های مختلف آن عمارت‌هایی مثل دیوارها، برج و بارو قرار دارد. سرتاسر باغ شاه می‌توانید حوض‌ها و جوی‌هایی که در سراسر آن کشیده شده‌اند را ببینید.

با هم سری به بخش‌های مختلف در گوشه‌وکنار باغ بزنیم و بناهای مختلف آن را بیشتر بشناسیم.

بخش های مختلف باغ فین

«باغ شاه» کاشان، در بخش‌های مختلف خود، بناهای منحصربه‌فرد از دوران‌های مختلف تاریخی را جای داده است. بناهایی که در حال حاضر شامل کوشک صفوی، عمارت سردر، اتاق شاه نشین، کوشک قاجار، چشمه زنانه، حمام‌ها، حیاط خلوت کریمخانی، برج و باروی باغ، چشمه سلیمانیه، موزه ملی کاشان، اصطبل و کتابخانه است.

1. کوشک صفوی

کوشک عمارتی‌ست که در معماری ایرانی مشرف به باغ و فضای مشجر ساخته می‌شود که چشم‌اندازی به سراسر باغ دارد. کوشک صفوی همان‌طور که از نام آن برمی‌آید، در زمان شاه عباس اول ساخته شد. این عمارت دو طبقه برای برگزاری مراسم‌های شاهانه و بارعام بود. در دوران شاه صفی هم یک عمارت کلاه‌فرهنگی به آن اضافه شد. گرچه که در حال حاضر به‌طور کامل از بین رفته است.

2. شتر گلو

یک بخش جذاب در این کوشک، حوض سکه است که به نام شتر گلو هم شناخته می‌شود. در میانه حوض و عمق ۲ متری یک لوله سفالی وجود دارد که به شکل گردن شتر طراحی شده است و از بیرون شبیه به یک حفره به نظر می‌رسد. کاربرد شتر گلو، خروج آب با فشار بالا به درون حوض است که از بیرون به شکل یک چشمه به‌نظر می‌رسد. 
یک باور رایج در رابطه با حوض سکه این است که اگر کسی بتواند سکه‌ای را داخل حفره بیندازد، آرزویش برآورده خواهد شد. به ‌همین دلیل همیشه کف حوض پر از سکه است.

3. اتاق شاه نشین

یکی از بخش‌های مهم این مجموعه یعنی اتاق شاه‌نشین در دوران قاجار ساخته شد. عمارتی که به دستور محمد شاه قاجار بنا شد. این اتاق با داشتن پنج در ارسی (کشویی) که مشرف به حیاط هستند، به «اتاق پنج دری» و «اتاق ارسی» هم معروف است. بر روی پنجره‌های ارسی، گل‌میخ‌هایی طراحی شده که جذابیت بصری زیادی ایجاد کرده‌اند و کاربرد اصلی آنها این است که مانع از بین رفتن چوب‌ها توسط موریانه شوند. 
داخل اتاق‌ها شیشه‌های رنگی به کار رفته است که نور خورشید را در چند رنگ مختلف به داخل اتاق بازتاب می‌کند. استفاده از شیشه‌های رنگی هم برای دفع حشرات بوده است. یکی از شاهکارها و ظرافت‌های معماری در اتاق شاه‌نشین طراحی کانال‌هایی در پشت دیوارهای اصلی‌ است که باعث گردش هوا و جلوگیری از نم حوض و آسیب به بنا می‌شود. در اطراف این پنج دری، اتاق‌های گوشواره برای اسکان خدمه شاهی ساخته شدند.

4. کوشک قاجار

یکی دیگر از کوشک‌های باغ، عمارتی‌ است که به دستور فتحعلی شاه ساخته شد. این عمارت بخش‌های مختلفی مثل چهار طاقی با حوض جوشان، حوضخانه و صفه‌ چهار ایوانی سرپوشیده و شاه نشین دارد. در ضلع شمالی و جنوبی آن هم دو حیات خلوت با اتاق‌های مجهز و لوازم کامل برای زندگی طراحی شده است.

5. چشمه زنانه

در کنار کوشک قاجار، بخشی به نام «چشمه زنانه» وجود دارد که در گذشته به چایخانه معروف بود. در این قسمت، آب ورودی باغ، به سه بخش تقسیم و در قسمت‌های مختلف باغ جاری می‌شود. این بخش‌ها شامل زیر حوض جوشان، حوض کوشک قاجار و حوض کوشک صفوی (شتر گلوی صفوی) است که آب فواره‌ها و جوی‌ها را تامین می‌کند.

6. حمام‌های باغ فین

از مهم‌ترین سازه‌های معماری و ارزشمندترین آن‌ها می‌توان به دو حمام موجود در این باغ اشاره کرد. البته که به ‌جز معماری سازه، وقایع تاریخی مهمی که حمام فین کاشان اتفاق افتاده مانند قتل امیرکبیر نیز باعث شهرت بیشتر آن شده است.

• حمام سلطنتی: این حمام به دستور فتحعلی شاه و برای استفاده شاهان قاجاری ساخته شد. در کنار آن هم چند حمام کوچک برای خدمه طراحی شد. حمام سلطنتی دارای بخش‌های مختلفی مثل رختکن، سربینه، دالانی فرعی و بخش اصلی حمام است. فضای اصلی نیز شامل شاه نشین، اتاق‌های حجامت، خزینه، حوض آب گرم، حوض آب سرد و حوض آب نیمه‌گرم می‌شود.
• حمام صفوی: این بخش که به حمام کوچک هم معروف است، در دوران صفویه ساخته شد و قتلگاه صدر اعظم ایران یعنی امیرکبیر بود. حمام صفوی از نظر معماری شباهت زیادی به حمام سلطنتی دارد. یک بخش جذاب و دیدنی این بنا مربوط به هفت کاشی خزانه است که قدمتی در حدود ۵۰۰ سال دارد.

7. حیاط خلوت کریم‌خانی

حیاط خلوت کریم‌خانی همان‌طور که از نام آن برمی‌آید در دوران کریم خان زند در بخش جنوب غربی باغ ساخته شد. این عمارت دارای یک حیاط کوچک است که دور تا دور آن اتاق‌های تودرتو قرار گرفته است. 

8. برج و باروی باغ

برج و باروی مستحكمی که در این مجموعه وجود دارد، علاوه ‌بر ویژگی‌های معماری منحصربه‌فرد، یک قلعه نظامی از آن ساخته است؛ ویژگی که وجه تمایز این مجموعه از سایر باغ‌های ایرانی به‌شمار می‌رود. در دوران صفویه حصار اصلی باغ دارای چهار برج بود که در زمان قاجار و پهلوی تغییراتی در آن انجام شد و در دوران قاجار سه برج به حصار محيطی باغ اضافه کردند.

ورودی باغ فین

«عمارت سردر» همان ورودی باغ محسوب می‌شود که به شکل یک بنای دو طبقه ساخته شده است و در ابتدای ورود می‌توانید، آن را ببینید. این عمارت دارای تالاری وسیع و ایوان‌هایی در طبقه دوم و مشرف به چهار طرف باغ است. این ساختمان که حلقه اتصال بخش بیرونی به درونی به‌شمار می‌رود، در دوران صفویه ساخته شده است. ضمن اینکه نقش لابی را در گذشته ایفا می‌کرده، به‌صورتی که در طبقه پایین یک هشتی وجود داشت که محل انتظار مراجعان به‌شمار می‌رفت. با عبور از این هشتی، وارد دالان ورودی و اتاق‌های در دو طرف خواهید شد.

معماری فین کاشان

مجموعه باغ شاه یا همان فین کاشان ترکیبی از معماری طبیعت و بناهاست. در این مجموعه عنصر آب محوری‌ترین بخش بوده که به شکل پویا در قسمت‌های مختلف به‌ کار رفته است؛ از استخر‌ها و حوض‌ها تا جوی‌های روان و فواره‌ها؛ آن هم در منطقه کویری مانند کاشان.

یکی از شاهکارهای معماری باغ فین کاشان، توجه به شیب زمین و اختلاف ارتفاع است. نکته‌ای که باعث جریان آب در بخش‌های مختلف می‌شود. در این باغ با توجه به شیب زمین، قطر لوله‌ها متفاوت است و ابتدای لوله نسبت به انتهای آن قطر بیشتری دارد. در نتیجه با تقسیم‌شدن فشار، آبی که از فواره‌ها خارج می‌شود، فشار یکسانی پیدا می‌کند. در این باغ بیش از ۵۷۹ اصله درخت استفاده شده است که قدیمی‌ترین آن‌ها بیش از ۵۰۰ سال قدمت دارد.

روایتی، غیاث‌الدین جمشید کاشانی را معمار اصلی این مجموعه می‌داند. برخی هم عقیده دارند که شیخ بهایی طراح آن بوده است.

 تاریخچه باغ فین از گذشته تا امروز 

منطقه فین از گذشته تا کنون به دلیل موقعیت جغرافیایی خود، همیشه مورد توجه بوده است. اگر بخواهیم تاریخچه این باغ را ورق بزنیم در برخی روایت‌های شفاهی به اردشیر بابکان می‌رسیم. گرچه که سند تاریخی برای آن وجود ندارد. اما اسناد تاریخی اولین سنگ بنای باغ و بوستانی در این منطقه را مربوط به یعقوب لیث صفاری می‌دانند.

روایت‌هایی هم آن را به آل بویه و برخی هم به دوران ایلخانی نسبت می‌دهند. اما آنچه که برای همه مسلم است، شکل امروزی باغ بوده که از دوران صفویه سنگ بنای آن گذاشته شد. تا پیش از آن فقط این منطقه یک جای خوش‌آب‌وهوا با چشمه آب در دل کویر بوده است.

در دوران شاه طهماسب صفوی، یک باغ با عمارت در اینجا بنا شد که در اثر زلزله، بخش‌های زیادی از آن ویران شده و در حال حاضر بقایای آن به عنوان «باغ کهنه» باقی مانده است. 

در زمان شاه عباس اول، مجموعه‌ای با شمایل فین امروزی ساخته و به ‌نام «فین نوین» معروف شد. در باغ جدید برج‌های گردی ساخته شد و حد فاصل باغ جدید و باغ کهنه، یک گذرگاه طراحی شد که در آن مسابقات چوگان برگزار می‌شد. در دوران شاه عباس دوم و شاه صفی هم بخش‌های دیگری در این مجموعه ساختند. سنگ فرش‌های شمسه، حمام و کوشک صفوی و همچنین ساخت صفه‌ای در اطراف چشمه سلیمانیه در این دوران انجام شد.

در دوران زندیه این باغ رو به فراموشی رفت تا اینکه کریمخان زند به احیای آن پرداخت و بناهایی در آن را مرمت و بنای «خلوت کریمخانی» را به آن اضافه کرد.

در دوران قاجار هم به شکوه این مجموعه بیش از پیش افزوده شد. بخش‌های زیادی از بناها مثل حمام سلطنتی و خلوت نظام‌الدوله در دوران فتحعلی شاه ساخته شد و مرمت‌های زیادی در مجموعه صورت گرفت. در این دوره نقاشی‌هایی به بنای شترگلوی صفوی اضافه شد. پادشاهان بعدی مثل محمد شاه هم دستور مرمت باغ را دادند و بخش‌هایی مثل عمارت شاه‌نشین و حوض جوان به این مجموعه اضافه شدند. عمارت بادگير (كتابخانه فعلی) نیز در دوران قاجاریه ساخته شد و  حمام بزرگ و کوچک باغ هم با افزودن کاشی‌های هفت رنگ و فیروزه‌ای مرمت شد.

در دوره پهلوی یعنی در سال ۱۳۱۴ بهترین اتفاق برای این باغ افتاد و به ثبت ملی رسید. همچنین استخر مرکزی باغ مرمت شد. در سال ۱۳۳۶ موزه ملی کاشان روی بقایای خلوت نظام‌الدوله احداث گردید. در نهایت بخش‌هایی از باغ مانند کوشک‌ها مرمت شدند.

پس از انقلاب، اقداماتی مثل ساماندهی کف باغ و جوی‌های داخلی و آب خروجی حوض‌ها انجام شد و بخش‌هایی مانند عمارت سردر، بام‌سازی کوشک صفوی مرمت گردید و دوربین مداربسته در آن نصب شد. تا اینکه این باغ در سال ۱۳۸۹ ثبت جهانی گردید و تغییراتی در پیاده‌رو و سنگ فرش‌های آن انجام شد.

وقایعی که در فین کاشان اتفاق افتاد

این مجموعه در طول تاریخ خود، شاهد وقایع تاریخی زیادی بوده است. در ادامه به وقایعی که شاید یک دلیل مهم برای شهرت چند برابر این مجموعه تاریخی شده‌اند، اشاره خواهیم کرد.

جشن شاه اسماعیل صفوی: این جشن پس از تاج‌گذاری شاه اسماعیل صفوی انجام شد. جشنی که پس از ورود به کاشان و آمدن به این باغ با حضور عموم مردم شکل گرفت.

قتل خضر نهاوندی، حاکم کاشان: خضر نهاوندی، سال‌ها حاکم كاشان و بسیار قدرتمند بود، عاملی که باعث نگرانی شاه عباس شده بود. یک شب خضر نهاوندی در این باغ با چاقو مورد حمله قرار گرفته و کشته می‌شود که عده‌ای آن را یک قتل سیاسی و به دستور شاه می‌دانند.

مرگ شاه صفی: شاه صفی هم به عنوان یکی از شاهان صفوی در این باغ جان خود را از دست داد و پس از او پسر ۱۰ ساله‌اش تاج‌گذاری کرد.

قتل امیر کبیر: محمد تقی فراهانی معروف به امیر کبیر، صدراعظم ناصرالدین شاه یکی از تاثیرگذارترین شخصیت‌های تاریخی بود. شخصی که به واسطه حسادت اطرافیان شاه، در نهایت حکم قتلش در مستی ناصرالدین شاه امضا شد. امیرکبیر در حمام کوچک کشته شد و پس از مرگ او ۷ روز عزای عمومی در کاشان اعلام کردند.

آدرس باغ فین و زمان بازدید از آن 

این باغ زیبا در کاشان، استان اصفهان قرار دارد. برای رسیدن به مقصد مسیر خود را به ‌سمت خیابان امیرکبیر ادامه دهید تا سردر زیبای باغ را ببینید. این مجموعه از ساعت ۹ صبح الی ۱۷ بعد از ظهر فعال است.

آدرس: استان اصفهان، بخش مرکزی شهر کاشان، خیابان امیرکبیر 

بهترین فصل برای بازدید از باغ فین

کاشان یکی از شهرهای کویری است که بهترین فصل برای بازدید آن بهار است. البته اگر به مجموعه خنک و زیبایی مانند باغ زیبای فین بروید، در تابستان هم می‌توانید از آن بازدید کنید و در خنکای آن قدم بزنید. 

این شهر در پاییز هم خنک است ولی آب‌وهوای خشکی دارد که ممکن است، سرمای هوا شما را اذیت کند. در زمستان هم دیدن باغ چندان توصیه نمی‌شود.

برای گشت‌وگذار در کاشان و دیدن این مجموعه با توجه به اطلاعات کاملی که در اختیار شما قرار دادیم، می‌توانید خودتان برنامه‌ریزی کنید. همچنین می‌توانید از تورهای کاشان‌گردی که در سایت ایرانگرد به شما معرفی می‌شوند، استفاده کنید. تورهای ایرانگرد با حضور راهنمایان گردشگری رسمی برگزار می‌شوند و همگی دارای مجوز از سازمان گردشگری هستند.