قلعه پرتغالی ها؛ یادگاری از دوران استعمار یا افتخار معماری ایران؟

یکی از مهم‌ترین آثار تاریخی در جزیره‌های جنوبی کشور، قلعه‌های پرتغالی‌هاست که از دوران استعمار پرتغالی‌ها به جا مانده و می‌توانید آنها را در جزیره‌های قشم و هرمز و همچنین بندر کنگ ببینید. البته در کشورهای حاشیه خلیج فارس مانند عمان و قطر هم بقایای این قلعه‌ها باقی مانده است. این بار می‌خواهیم به جزیره قشم رفته و سری به این یادگاری پرتقالی‌ها در قشم بزنیم. یادگاری که گرچه ما را از حضور استعمارگرایانه آن‌ها در این منطقه از ایران دلگیر می‌کند، ولی مایه افتخار مردم بومی‌ است که با چنگ‌ودندان از این بخش از نقشه حمایت کردند و دوباره آن را به ایران بازگرداندند. پس با ما همراه شوید تا به قشم برویم و با تاریخچه قلعه پرتغالی‌ ها و ماجرای تونل زیرزمینی و معمایی که در مورد آن وجود دارد، بیشتر آشنا شویم. 

فهرست مطالب:

• قلعه پرتغالی ها کجاست؟
• تاریخچه و معماری قلعه
• زمان بازدید

قلعه پرتغالی ها کجاست؟

همان طور که اشاره شد، این قلعه‌ها در مناطقی از ایران و کشورهای حاشیه خلیج فارس وجود دارند. این قلعه‌ها در گذشته کاربری نظامی و جنگی داشتند و در عین حال داستان‌های زیادی را در دل خود جا داده‌‌اند. در این مطلب می‌خواهیم گشتی در قلعه پرتغالی ها در جزیره قشم بزنیم و داستان‌های عجیب و غریب آن را بشنویم.

این بنا در استان هرمزگان و در ضلع شمال شرقی جزیره قشم و نزدیک به ساحل قرار گرفته است. همانطور که گفتیم این قلعه یکی از جاهای دیدنی قشم است، بنابراین برای رفتن به این بنا ابتدا باید خود را به قشم برسانید. دسترسی به قشم از طریق هواپیما به‌صورت مستقیم امکان‌پذیر است. در غیر این صورت می‌توانید از روش‌های زیر استفاده کنید:

• دسترسی با قطار؛ از مبدا خود بلیط قطار به مقصد بندرعباس تهیه کنید و پس از رسیدن به آن، توسط لنج‌های قشم خود را به این جزیره برسانید.
• دسترسی با ماشین شخصی؛ از هر شهری که حرکت کنید باید به سمت بندرعباس یا بندر لنگه بیایید. از هر دو بندر لنج‌های مسافری‌بری به قشم، شما را به این جزیره می‌رسانند.

قلعه پرتغالی‌ها در شرق جزیره قشم قرار گرفته است. پس شما هم باید بعد از رسیدن به قشم به سمت شرق جزیره و بندر ذاکری بروید. در میدان ولایت، وارد اولین خروجی شوید و مسیر خود را به‌سمت خیابان باهنر ادامه دهید تا به میدان امام خمینی برسید. کمی بعد وارد بلوار ژئوپارک خواهید شد. در این منطقه کمی که پیش بروید تابلو قلعه را خواهید دید. از اینجا دیگر از بلوار خارج خواهید شد و پس از اینکه از چند کوچه بگذرید با پرس‌و‌جو از افراد محلی، به قلعه خواهید رسید.

ماجرای قلعه پرتغالی ها چیست و چرا ساخته شد؟

برای دانستن تاریخچه قلعه پرتغالی ها و اینکه چرا و توسط چه کسی ساخته شد یا به چه منظور از آن استفاده می‌شده است، باید به سال‌های ۱۵۱۴ تا ۱۶۲۳ میلادی برویم؛ یعنی زمانی‌ که استعمارگران به خلیج فارس آمدند و دست به استعمار بخش‌هایی از ایران که شامل برخی از کشورهای عربی امروزی هم بود، زدند و از این طریق توانستند به شاهراه تجاری اروپا با هند و چین دست پیدا کنند. گرچه این کار برای آن‌ها چندان ساده نبود و بیش از ۱۰۰ سال زمان برد. اما در طول استقرار در این مناطق قلعه‌هایی را برای کاربری نظامی ساختند. 

قبل از حضور پرتغالی‌ها، تجارت دریایی مشرق (یعنی راه دریایی که غرب (اروپا) را به شرق (هند و چین) از طریق خلیج فارس وصل می‌کرد) در دست اعراب عمان و یمن بود. پرتغالی‌ها که منافع تجاری زیادی را در این منطقه می‌دیدند، این راه تجاری را با زور از اعراب گرفتند و با سلطه بر این بخش‌ها، منطقه را از آن خود کردند.

این قلعه به‌ عنوان یکی از مقرهای نظامی پرتغالی‌ها در قشم در سال ۱۵۰۷ میلادی به فرمان آلفونسو آلبرکرک ساخته شد. او یک دریانورد پرتغالی بود که برای کاربری نظامی و استقرار نیروها، دستور ساخت قلعه را در این منطقه داد.

اما پس از این دوران و با ظهور شاهان مقتدر صفوی دیگر جایی برای حضور پرتغالی‌ها در خلیج فارس نبود. شاه عباس صفوی توانست نیروهای پرتغالی را به‌ طور کامل از این منطقه بیرون کند تا چیزی از آن‌ها جز چند قلعه باقی نماند. در این دوره شاه عباس به افتخار این پیروزی، نام بندر گمبرون را به بندر عباس تغییر داد.

نکته جالب این‌که پس از خروج پرتغالی‌ها از ایران و در طول چند قرن، این بنا در زیر خاک مدفون شده بود تا اینکه بخش‌هایی از آن در حدود ۲۵ سال پیش توسط احسان یغمایی کشف شد. پیش از آن هم کاوش‌هایی انجام شده بود اما با وقوع زلزله‌ ۵/۹ ریشتری در سال ۱۳۷۹، کاوش در بخش درونی دیوار شرقی قلعه ناتمام ماند. چرا که این بخش‌ها، شدیداً تخریب شدند.

در نهایت طی کاوش‌های مختلف در این قلعه، علاوه‌بر کشف بنا، تعدادی ظروف چینی متعلق به کشور چین، شیشه‌های ساخت ونیز ایتالیا و توپ‌های جنگی یافت شد که همگی نشان‌دهنده این مسیر تجاری پررونق از غرب به شرق بوده است.

معماری قلعه و ماجرای تونل زیرزمینی

قلعه موجود در قشم بالای تپه و مشرف به تمام جزیره و همچنین دریا ساخته شده است. در طراحی و ساخت آن نه تنها از سبک معماری قلعه‌های قرون وسطی بلکه از معماری ایرانی در دوران ساسانی هم الهام گرفته شده است. مساحت این دژ حدود ۲ هزار متر مربع بوده و از سنگ‌های آهکی و گچی و ملات ساروج ساخته شده است. این بنا در طول یک قرن حضور پرتغالی‌ها در این منطقه، چندین بار مورد بازسازی قرار گرفت.

قلعه پرتغالی‌ ها در قشم بنایی با چهار برج در گوشه‌ها و بازوهایی بلند در اطراف است که از آن‌ها برای قرار دادن توپ و منجنیق استفاده می‌شده است. قلعه همچنین به‌ عنوان انباری برای نگهداری سلاح و مهمات مورد استفاده قرار می‌گرفت. در واقع این دژ به‌ عنوان یک قلعه تدارکاتی برای ارتباط با قلعه هرمز و رساندن سلاح، مهمات و خدمات به قلعه مرکزی در قشم ساخته شده بود.

به‌ طور کلی بخش‌های مختلف این بنا به‌ عنوان انبار اسلحه، آب‌انبار، اتاق‌های سربازان، زندان، کلیسا، مقر فرماندهی و تالار کاربرد داشته است. آب مورد نیاز مصرفی هم در این قلعه از طریق آب باران و آب چاه تأمین می‌شد که توسط کانالی زیرزمینی در حوض‌های قلعه نگهداری می‌شد.

از عجایب اصلی این قلعه مربوط به تونل زیرزمینی است که بیش از ۳ کیلومتر طول دارد و توسط پرتغالی‌ها حفاری شده است. در سال ۱۳۸۷ هنگامی‌ که شرکت برق منطقه‌ای قشم، مشغول حفاری بود، در محدوده ۵۰۰ متری قلعه پرتغالی‌ها یعنی محدوده میدان سعدی قشم، به یک تونل قدیمی متصل به قلعه در شهر قشم رسید. برخی‌ عقیده دارند، طول تونل بیشتر از ۳ کیلومتر بوده و تا غار خربس (در ۱۵ کیلومتری جنوب شهر قشم) نیز ادامه دارد.

در زمان ساخت، این تونل زیرزمینی دو کاربری مهم داشته است؛ هم راه فرار فرماندهان و نیروهای نظامی پرتغالی بوده و هم مکانی مخفی برای نگهداری مهمات نظامی محسوب می‌شده است. 

چه ساعاتی از روز به دیدن قلعه پرتغالی ها برویم؟

برای سفر به قشم بهترین زمان ممکن، اواسط پاییز تا اوایل بهار است؛ چرا که گرمای هوا، از اواخر فروردین تا اواسط مهر به‌اندازه‌ای‌ است که طاقت شما را طاق می‌کند و نمی‌گذارد لذت سفر و گشت‌وگذار در این منطقه را بچشید.

پس اگر قصد سفر دارید، اواسط آبان ماه تا اواخر فروردین را برای سفر انتخاب کنید. در این فصول می‌توانید بخش‌های مختلف قشم را بگردید و حسابی از آن لذت ببرید. البته حواستان به شلوغی‌های عید نوروز هم باشد که هم پیدا کردن بلیط و هم گشت‌وگذار و پیدا کردن اقامتگاه سخت‌تر خواهد بود.

برای دیدن قلعه هم می‌توانید صبح زود، زمانی که هوا خنک‌تر است یا حوالی غروب به این منطقه بیایید. ساعت بازدید آن از ۸ صبح تا ۶ بعداز ظهر بوده و البته به دلیل نورپردازی‌های کامل در بخش‌های مختلف، این قلعه در شب هم دیدنی است. 

جنوب ایران به‌ویژه جزیره‌های خلیج فارس از جمله مقاصدی هستند که به‌هیچ‌وجه نباید دیدن آن‌ها را از دست بدهید؛ سرزمینی که مردمش مانند آب‌وهوای آنجا گرم و دوست‌داشتنی‌اند. این بخش از نقشه ایران با جاذبه‌های تاریخی و طبیعی بی‌نظیر که خلیج زیبای فارس در صدر آن قرار دارد، بهترین انتخاب برای سفر در فصول سرد است. البته که زمستان در این منطقه حکم بهار در تهران را دارد.

ما در ایرانگرد علاوه‌ بر جزایر خلیج فارس، تمامی جاذبه‌های آن را به‌ طور کامل به شما معرفی می‌کنیم تا برای برنامه‌ریزی سفر همه‌ چیز در اختیار شما باشد. در عین حال اگر قصد دارید، برنامه‌ریزی سفر را به اهلش بسپارید، می‌توانید از تورهای گردشگری که ایرانگرد به شما معرفی می‌کند، استفاده کنید. معرفی تمامی تورها بدون واسطه است و همه آن‌ها توسط راهنمایان رسمی و دارای مجوز از سازمان گردشگری فعالیت می‌کنند. سفر با تور این حسن را دارد که خیال شما از بابت خرید بلیط، رزرو اقامتگاه، گشت‌وگذار در مقصد و پیدا کردن جاهای دیدنی و حتی شکم‌گردی راحت خواهد بود.