ارگ بم: تاریخچه، بخش‌های ارگ، مسیر دسترسی + عکس

ارگ بم عمارتی است با عمری به درازای تاریخ، حتی در شاهنامه فردوسی هم از این قلعه یاد شده است. این عمارت چندهزار ساله از حوادث کوچک و بزرگ بسیاری جان سالم به در برده تا امروز به ما برسد. اگر به سرگذشت این ارگ تاریخی علاقه دارید و دوست دارید آن را از نزدیک به نظاره بنشینید، با ما همراه شوید. در این مطلب، ابتدا تاریخچه ارگ بم را توضیح می‌دهیم. در ادامه هم هرآنچه باید پیش از سفر به این عمارت خشتی بدانید را شرح خواهیم داد. 

فهرست مطالب:

• تاریخچه ارگ بم
• شگفتی‌های معماری ارگ
• مسیر دسترسی
• زمان مناسب برای بازدید
• اقامت در این سفر

تاریخچه و ماجرای ارگ بم

کسی نمی‌داند که این بنای خشتی بزرگ دقیقا در چه سالی ساخته شده است. مورخان بر اساس شواهدی که به دست آورده‌اند، حدس می‌زنند که عمارت بم در دوران هخامنشی بنا نهاده شده باشد. البته، برخی از مورخان معتقدند که قدمت این بنا به دوران اشکانیان بازمی‌گردد. به هر حال، اسناد و یافته‌های تاریخی نشان می‌دهند که عمر این عمارت حداقل به دو هزار سال پیش می‌رسد. 

در این ارگ تاریخی، ساختمان‌های مختلفی وجود دارند که هر کدام در دوره‌های متفاوتی از تاریخ ساخته شده‌اند. معماری این ساختمان‌ها گواهی بر زمان ساخت آنهاست. به عنوان مثال، ایوان مسجدهای ساخته شده در این عمارت به آنچه در زمان سامانیان و سلجوقیان رواج داشته، شباهت دارد یا مثلا طاق ورودی این ارگ شبیه به سایر بناهای به جا مانده از زمان ساسانی است. مورخان و باستان‌شناسان معتقدند که معماری این ارگ به شهر تاریخی پارتانیسا در عشق‌آباد شباهت دارد. در نتیجه، باید قدمت این اثر تاریخی را مثل پارتانیسا متعلق به دوره پارتیان و ساسانیان دانست. 

اسناد به جا مانده درباره تاریخچه ارگ بم گواهی می‌دهند که حداقل پایه‌های این ارگ تاریخی در زمان اردشیر بابکان وجود داشته‌اند. در تاریخچه ارگ بم چنین آمده است که اردشیر بابکان، اولین پادشاه ساسانی برای شکست دادن یکی از بزرگترین دشمنان خود یعنی پادشاه هفتواد به دژ او حمله می‌کند. دژ هفتواد یا همان کجاران روی کوهی قرار داشته است که ارگ تاریخی بم روی آن قرار دارد. 

عمارت تاریخی بم پس از ورود اسلام به ایران و هم‌زمان با سلسله‌های پادشاهی مختلف هم تغییرات بسیاری داشت. در زمان ورود اسلام به این آب و خاک، در ارگ باشکوه بم مساجد جامع و پیامبر، حسینیه‌ای با ایوانی دوطبقه و سه منبر از خشت ساخته شدند. صفویان هم دو برج در ورودی این عمارت ساختند. با این حال، تاریخچه این بنا به همین جا ختم نمی‌شود. 

این قلعه خشتی در طول تاریخ وقایع بسیاری را به خود دیده است. این ارگ پس از پیروزی یعقوب لیث صفاری بر آخرین پادشاه خاندان طاهریان، به عنوان تبعیدگاهی برای این پادشاه استفاده شد. تا زمانی که قاجاریه به حکومت برسد هم قلعه بم جایی برای پناه گرفتن مخالفان و شورشیان بود. به عنوان مثال، حاکم فارس در سال  ۲۹۷ پس از اینکه از سردار خلیفه شکست خورد، به عمارت بم آمد تا چند صباحی را در این ارگ مخفی شود. 

سلسله بعدی که بر شهر بم و ارگ تاریخی آن حکومت کردند، افغان‌ها بودند. اشرف افغان در سال ۱۱۰۵ هجری قمری بعد از حمله به ایران بر شهرهای اطراف بم نظیر نرمانشیر و رفسنجان حکومت می‌کرد. او عمارت بم را به عنوان مقر خود انتخاب کرده بود. 

تا سال‌های پس از آن در این ارگ تاریخی اتفاق مهمی رخ نداد اما در زمان لطفعلی خان زند ارگ بم شاهد یکی از وحشتناک‌ترین جنگ‌های تاریخ شد. در آن زمان آقامحمد خان قاجار به بم حمله کرد و زندیه را در عمارت بم شکست داد. پیروزی بر زندیه چیزی نبود که آقامحمد خان را راضی کند. بنابراین دستور داد تا ۶۰۰ نفری که در جریان جنگ اسیر شده بودند را گردن بزنند و در بم از سرهای بریده مناره‌ای بزرگ بسازند. بله، ارگ تاریخی بم وقایع تلخ و شیرین بسیاری را به خود دیده است، با این حال، تا ۱۵۰ سال پیش هنوز هم محلی برای زندگی مردم بود.

آنچه که در زلزله بم به گذشت 

شبی از شب‌های زمستانی سال ۱۳۸۲ خبری به سراسر ایران مخابره شد که همه را در اندوه فرو برد. خبر این بود: ارگ بم فرو ریخت. قلعه تاریخی بم که زمانی به عنوان نماد شکوه ایران شناخته می‌شد، بر اثر زلزله‌ای مهیب به ویرانه تبدیل شد. نام این ارگ دیدنی در سال ۱۳۴۵ در فهرست میراث ملی ایران به ثبت رسیده بود. همه با تماشای این ارگ غرور و افتخار ایران را به یاد می‌آوردند اما زلزله بم باعث شد که عمارت بم نیمی از شکوه خود را از دست بدهد. البته، داستان به همین‌ جا ختم نشد. با وجود اینکه زلزله بم ۸۰ درصد از این قلعه کم‌نظیر را از بین برد، همه تلاش کردند تا آن را بازسازی کنند. 

بسیاری از کشورها مانند ژاپن، فرانسه و ایتالیا برای بازسازی این یادگار تاریخی به ایران کمک کردند. آواربرداری این ارگ حدود ۷ سال به طول انجامید. از سال ۱۳۸۸ به بعد هم مرمت این بنا شروع شد. در حال حاضر، بخش‌های اصلی این مجموعه برای بازدید عموم بازسازی و ایمن‌سازی شده است. تمام تلاش کسانی که این قلعه را بازسازی می‌کنند، این است که ارگ را شبیه به آنچه در گذشته بود، مرمت کرده و شکوه آن را بازگردانند.  

معماری ارگ بم؛ شگفتی‌های معماری ارگ

ارگ تماشایی بم در زمینی به مساحت ۱۸۰هزار مترمربع ساخته شده است. ارتفاع دیوارهای این قلعه خشتی به ۷ متر می‌رسد. ۶۷ برج بلند هم برای مراقبت از این قلعه ساخته شده‌اند. این قلعه دو بخش دارد که هر یک شگفتی‌های خاص خود را دارند.

• بخش حکومتی: این قسمت در شمال قلعه قرار دارد. بخش حکومتی ارگ از دژ نظامی، عمارت چهارفصل، سربازخانه، چاه آبی ۴۰ متری و اصطبلی بزرگ برای ۲۰۰ اسب تشکیل شده است. در این بخش یک آسیاب بادی هم به چشم می‌خورد که قدمت آن به دوران قاجار می‌رسد. این آسیاب تنها آسیاب بادی در بم است. قدمت عمارت چهار فصل که در این بخش قرار دارد به زمان ساسان و اشکانی می‌رسد. این موضوع را می‌توانید از معماری این بنا متوجه شوید. بخش حکومتی این قلعه تا ۸۰ سال پیش هنوز کاربرد داشت. قبل از آنکه این قلعه کاملا متروکه شود، از این بخش به عنوان مرکز ژاندارمری استفاده می‌شد.
• بخش رعیت‌نشین: حصاری بلند این بخش را از بخش حاکم‌نشین جدا می‌کند. در این بخش بناهای مختلفی نظیر بنای سردروازه، ورودی شهر، مسیر دسترسی دژ به بازار، مدرسه یا خانقاه، مسجدهای جامع و پیامبر، زورخانه، حمام، اصطبل، بنای میراخور و منازلی که زمانی مسکونی بوده‌اند را می‌بینید. کوچه سرپوشیده‌ای که با نام ساباط جهودها شناخته می‌شد هم در این بخش قرار گرفته است.

ارگ بم از نظر امنیت یکی از عمارت‌های مثال‌زدنی به شمار می‌رود. در اطراف این ارگ و در مسیر نهری روان خندقی حفر شده است که برای دفاع از قلعه به کار می‌رفت. برج و باروی مرتفع این ارگ هم که از ۲۹ برج دیدبانی تشکیل شده، باعث می‌شد تا کمتر کسی به فکر حمله به این دژ بیفتد. این برج‌ها روزنه‌هایی به شکل ذوزنقه داشتند که هم میدان دید سربازان را گسترش می‌داد و هم امکان نفوذ تیرها به داخل برج‌ها را کاهش می‌داد. این برج‌ها تنها برج‌های دیده‌بانی در ارگ باشکوه بم نبودند. در سطح این قلعه تاریخی هم ۷۶ برج دیگر وجود داشت که امنیت شهر بم را تضمین می‌کرد. دروازه‌ها هم به گونه‌ای طراحی و ساخته شده بودند که هیچ موجود زنده‌ای نمی‌توانست به داخل آنها نفوذ کند. 

مردمی که به داخل این قلعه پناه می‌آوردند، با وجود باغ‌ها، چاه‌های آب و حیوانات اهلی قادر بودند که برای مدت‌های مدیدی در آنجا دوام بیاورند. بادگیرها، سیستم آبرسانی و لوله‌های سفالی برای انتقال آب هم زندگی در این قلعه را راحت‌تر کرده بود. این بنای خشتی در روزگاری که خبری از تهویه مطبوع و لوله‌کشی نبوده، سیستم‌های پیچیده‌ای برای تنظیم رطوبت داشته است.

با این اوصاف، اصلا عجیب نیست که بدانیم این قلعه با وجود گرمای فراوان بم، همیشه در طول تاریخ به عنوان پناهگاه به کار می‌رفته است. ارگ بزرگ بم هنوز هم پناهگاه محسوب می‌شود. این ارگ امروزه پناهگاه کسانی شده است که می‌خواهند چند ساعتی به دور از دغدغه‌های زندگی ماشینی در دل تاریخ سفر کنند و از هیاهوی پوچ امروزی رها شوند. 

مسیر دسترسی به ارگ بم چگونه است؟

برای آنکه شکوه ارگ بم را از نزدیک ببینید، باید خود را به استان کرمان برسانید. شهر بم در جنوب شرقی مرکز این استان قرار گرفته است و با کرمان ۱۹۳ کیلومتر فاصله دارد. مسافت بم تا تهران هم ۱۱۶۴ کیلومتر است. بنابراین، اگر با خودرو از سمت پایتخت راهی این شهر می‌شوید، باید حدود ۱۲ ساعت و ۴۶ دقیقه رانندگی کنید. در این مسیر، از شهرهای قم، کاشان، نایین، یزد، رفسنجان و ماهان می‌گذرید.

اگر می‌خواهید از شهر کرمان به بم سفر کنید، باید به سمت خیابان مصطفی خمینی این شهر بروید. از آنجا هم به سمت بزرگ‌راه هفت باغ رانندگی کنید. بعد از حدود ۲ ساعت و ۲۶ دقیقه رانندگی در این بزرگ‌راه خانه‌های بازسازی شده بم را از دور خواهید دید. وقتی به بم رسیدید هم باید با کمک تابلوهای راهنمای مسیر خود را به میدان رحیمی‌نژاد و بعد از آن به ارگ باشکوه بم برسانید.

بهترین زمان برای سفر به ارگ بم

درست است که با مشاهده این ارگ می‌توانید به دوره‌های تاریخی مختلف سفر کنید، اما این سفر باید در بهترین زمان ممکن باشد. بم در یکی از مناطق کویری کشور قرار دارد. در نتیجه، آب‌وهوای آن گرم و خشک است. به همین علت، سفر تابستانی به ارگ تاریخی بم اصلا فکر خوبی نیست. در تابستان‌ها این منطقه هوایی به شدت گرم پیدا می‌کند و تحمل این هوا برای همه ممکن نیست. پس بهترین زمان برای سفر به این بنای خشتی چه موقعی است؟ 

اگر می‌خواهید، سفر تاریخی شما در قلعه باشکوه بم به‌یادماندنی شود، باید فصل‌های خنک‌تر سال را برای این کار انتخاب کنید. در نیمه دوم سال تا اوایل بهار این منطقه آب‌وهوای بهتری دارد. با این حال، زمان بازدید شما از این ارگ هم مهم است. شما باید زمانی راهی این ارگ شوید که تابش مستقیم آفتاب اذیت‌تان نکند. در ساعات ابتدایی و پایانی روز نور خورشید مزاحم بازدید شما نمی‌شود و می‌توانید یک دل سیر ارگ را تماشا کنید. این ارگ در نیمه اول سال از ساعت ۷:۳۰ تا ساعت ۱۹ و در نیمه پایانی سال از ساعت ۷:۳۰ تا ۱۷ آماده بازدید علاقه‌مندان است. 

در سفر به ارگ کجا اقامت کنیم؟

سفر به بم این امکان را به شما می‌دهد که هم ارگ تاریخی این شهر را از نزدیک ببینید و هم چند روزی را در هتل‌ها و اقامتگاه‌هایی به سبک مردم جنوب اقامت کنید. اقامتگاه‌های این شهر به دو بخش تقسیم می‌شوند و شما می‌توانید بر اساس بودجه سفر یا سلیقه خود اقامت در یکی از آنها را تجربه کنید.

• هتل‌ها؛ در این شهر تاریخی هتل‌های مختلفی ساخته شده است که امکانات رفاهی مناسبی دارند. هتل‌های چهارستاره پارسیان و ارگ جدید برای کسانی مناسب‌اند که به دنبال اقامتگاهی لوکس هستند. هتل جهانگردی بم هم برای آن گروه از گردشگران که می‌خواهند در جایی ارزان‌قیمت بمانند، مناسب است.
• اقامتگاه‌های بومگردی؛ لذت سفر به مناطق بومی کشور زمانی بیشتر می‌شود که در چنین اقامتگاه‌هایی بمانید. بم سه اقامتگاه بومگردی مهم با نام‌های ترنج، نخل و نارنج و آسیاکده دارد. در این اقامتگاه‌ها می‌توانید برای چند روز زندگی مردم جنوب کشور را تجربه کنید؛ تجربه‌ای به‌یادماندنی که تا سال‌های سال از خاطرتان نمی‌رود.

سفر به شهر تاریخی بم و بازدید از ارگ مشهور آن تجربه‌ای ناب و تکرارنشدنی است. در این مطلب، هرآنچه باید پیش از سفر به این ارگ باشکوه بدانید را توضیح دادیم. اگر می‌خواهید سفری برنامه‌ریزی شده برای بازدید از این اثر تاریخی داشته باشید، می‌توانید روی تورهای گردشگری ایرانگرد حساب کنید. 

در آخر لطفا نظرات خود را درباره این ارگ تاریخی با ما و سایر همراهان ایرانگرد به اشتراک بگذارید.