طولانی‌ترین شب سال یعنی آخرین شب پاییز، یلدا یا شب چله نام دارد و بنا بر آنچه از ایران کهن باقی مانده است، این شب توسط ایرانیان جشن گرفته می‌شود. تاریخچه شب یلدا به باورهای کهنی از ایرانیان باستان باز می‌گردد که در متون مختلف نقل شده‌اند. در این مطلب مراسم شب یلدا، پیشینه و فلسفه این شب و همچنین آداب و رسوم مختلفی که در شب یلدا در شهرهای مختلف ایران وجود دارد، بررسی شده است.
مراسم شب یلدا در شهرهای مختلف
درست است که همه ایرانیان شب یلدا را جشن گرفته و مراسم شب یلدای تقریبا مشابهی دارند اما در هر منطقه آداب اختصاصی نیز دیده می‌شود.
1. شب چله در کرمانشاه
در کرمانشاه مراسم شب چله با فال گرفتن، شعر خواندن، قصه گویی و شب بیداری همراه است. میوه‌هایی که نماد خورشید هستند، مانند هندوانه، انار، سیب و لیمو در کنار خوراکی‌ها و شیرینی‌های محلی مثل کاک و نان پنجره‌ای در سفره شب یلدای مردم کرمانشاه قرار دارند. در این شب از اشعار شامی کرمانشاهی خوانده شده و قصه‌هایی چون قصه حسین کرد شبستری، رستم و سهراب و شیرین فرهاد روایت می‌شوند.
2. شب چله در لرستان
مردم مناطق لرنشین به شب یلدا «شو اول قاره» می‌گویند. در این مناطق نیز مهمانی و شب نشینی، گرفتن فال چهل سرو، فال حافظ و تناول خوراکی‌های خاص مانند گندم شیره مرسوم است. در لرستان جوانان در شب چله روی پشت بام رفته و همان طور که اشعاری می‌خوانند، شال یا چادر خود را به خان همایسه می‌اندازند تا همسایه در آن شیرینی، آجیل و گندم بگذارد.
3. مراسم شب چله در اصفهان
در اصفهان به اول دی تا دهم بهمن چله بزرگ و از دهم بهمن تا سی بهمن چله کوچک گفته می‌شود. شب یلدا همان شب چله بزرگ است که در گذشته آن را «چله زری» نیز می‌خواندند. در اصفهان نیز مراسم شب چله با مهمانی و پهن کردن سفره‌هایی که در آنها میوه، مخصوصا هندوانه و انار و تنقلات و خوراکی‌هایی مانند لبو و آجیل قرار دارد، همراه است. مراسم شب چله در برخی از هتل‌های اصفهان نیز برگزار می‌شود، بنابراین می‌توانید آداب و رسوم این شب را در اصفهان تجربه کنید و همچنین سری هم به جاهای دیدنی اصفهان بزنید.
مراسم شب چله
4. مراسم شب یلدا در شیراز
حافظ خوانی یکی از رسوم شب یلداست که در شیراز بیشتر از شهرهای دیگر به آن اهمیت داده می‌شود. سفره مردم فارس در شب چله بسیار رنگین بوده و در آن هم خوراکی‌هایی با طبع سرد مانند هندوانه و مرکبات و هم خوراکی‌هایی با طبع گرم مانند رنگینک دیده می‌شود.
5. یلدا در کرمانشاه
از قدیم به یادگار مانده است که در کردستان در شب یلدا با دلمه و نان سنگک از مهمانان پذیرایی شود. اصطلاح کردی شب یلدا، «شه وی چله» است. در سفر به کرمانشاه علاوه‌بر شرکت در مراسم شب یلدا می‌توانید از جاهای دیدنی کردستان نیز دیدن کنید.
6. مراسم یلدا در همدان
در همدان در شب چله فال سوزن می‌گیرند؛ به این شکل که پیرزنی شعر می‌خواند و دختر بچه‌ای روی یک پارچه آب نخورده و نبریده برای هر شعر یک سوزن می‌زند و هر شعر با توجه به ترتیبی که افراد دور اتاق نشسته‌اند، فال یک شخص می‌شود.
7. چله در خراسان
یکی از مراسم‌های مردم خطه خراسان در شب یلدا شاهنامه خوانی است. همچنین در خراسان جنوبی رسمی به نام کف زنی وجود دارد. در این مراسم ریشه گیاه چوبک را در آب خیسانده، می‌جوشانند و بعد در ظرف بزرگی که به آن تغار گفته می‌شود، می‌ریزند. مردان و جوانان با چوب درخت انار آن را آنقدر هم می‌زنند تا کف کند، سپس این کف را با شیره و شکر مخلوط و با مغزیجات تزئین کرده و با آن از مهمانان پذیرایی می‌کنند.
8. یلدا در قزوین
در قصه‌های مادربزرگ‌های قزوینی، باران در شب یلدا گریه‌های ننه سرماست. اگر برف ببارد ننه سرما دارد پنبه‌های لحاف خود را بیرون می‌ریزد و اگر تگرگ بیاید، گردنبند مروارید ننه سرما پاره شده است. مردم قزوین با در دست داشتن میوه‌های سرخ خشک شده که به «شب چره» معروفند به دیدار بزرگان فامیل می‌روند.
9. مراسم شب چله در کرمان
در کرمان در شب یلدا، شب زنده داری کرده و تا سحر صبر می‌کنند تا به استقبال قارون افسانه‌ای بروند. معتقدند قارون در لباس هیزم شکنان برای فقرا چوب‌هایی می آورد که به طلا تبدیل شده و با خود برکت خواهند آورد.
10. شب چله در کهگیلویه و بویراحمد
متیل خواندن از مراسم شب یلدا در کهگیلویه و بویراحمد است. «متیل» افسانه‌ای بلند است که فرد از حفظ برای دیگران تعریف می‌کند. پس در شب یلدا فامیل به دور هم جمع شده و پیر خانواده متیل می‌خواند. آنها همچنین به نیت داشتن زمستانی پر بارش، آش‌های محلی مانند دووا (نوعی آش دوغ) و شیربرنج طبخ می‌کنند. از دیگر آداب این منطقه می‌توان به «کاسه بهره» اشاره کرد. بنا بر رسم کاسه بهره در شب یلدا به همسایه‌های فقیر غذا داده می‌شود.
در خیلی از استان‌ها مانند استان‌های کردستان، آذربایجان، اصفهان و شهرهای شمالی کشور خانواده داماد در شب یلدا خوانچه‌ای تزئین شده یا به عبارتی شب یلدایی به خانه عروس (در دوران نامزدی) می‌برند. مردم آذربایجان برای این خوانچه در یک سینی هندوانه‌ای تزئین شده گذاشته و اطراف آن شال قرمز پهن می‌کنند، در حالی که مردم شمال ماهی بزرگی را تزئین کرده و در سینی شب یلدا برای عروس می‌فرستند. مردم اصفهان با جشن و پایکوبی میوه‌های تزئین شده و لباس‌هاس زمستانی را تزئین کرده و برای عروس می‌برند. به علاوه مردم اردبیل در شب یلدا چله بزرگ را قسم می‌دهند که سخت نگرفته و زمستان خوبی در پیش داشته باشند.
شب چله یا یلدا
تاریخچه شب چله
تاریخچه شب یلدا به وقایع کیهانی، جنگ بین فرشته خوبی‌ها و بدی‌ها یا شب بیداری و شادی کردن برای رفع نحسی بلندترین شب سال باز می‌گردد.
با توجه به رویدادهای کیهانی، خورشید در آخر پاییز به پایین‌ترین نقطه افق جنوب شرقی رسیده و شب از همیشه طولانی‌تر می‌شود. از آغاز زمستان خورشید دوباره به سوی شمال شرقی باز گشته و روز بلندتر می‌شود. به باور مردم ایران باستان آغاز بازگشت خورشید به سوی شمال‌شرقی و بلند شدن طول روز، تولد دوباره خورشید و بسیار فرخنده است؛ پس این زمان را جشن گرفته و تا صبح برای دیدن طلوع خورشید دوباره متولد شده، بیدار می‌مانند. در حین شب بیداری از خوراکی‌های فراوان و مخصوصا خوراکی‌ها و میوه‌های سرخ که نماد خورشید بودند تناول کرده و حضور کهنسالان در این جشن را به عنوان نمادی از کهنسالی خورشید در پایان پاییز محترم می شمردند.
برخی باور دارند که پیشینه شب یلدا به میترائیسم بازمی‌گردد. ایرانیان باستان شب یلدا را بر گرد آتش جشن می‌گرفتند، چون معتقد بودند شب تولد الهه مهر یا «میترا» است. در این شب در کنار ادوات نیایش مثل آتشدان و بخوردان، سفره‌ای رنگین گسترانده و «میزد» (ولیمه و نذری مانند نان و شیرینی که نوشیدنی)، پخش می‌کردند. آنان همچنین باور داشتند که قارون افسانه‌ای در لباس هیزم شکن برایشان چوب‌هایی خواهد آورد که روز بعد به طلا تبدیل خواهد شد، پس تا صبح به انتظار او بیدار مانده و جشن می‌گرفتند.
همچنین نقل شده است که فلسفه برپایی مراسم شب یلدا در گذشته رفع نحوست و جنگ با اهریمن بوده است. آریایی‌ها با برپایی آتش در این شب به دنبال از بین بردن تاریکی و نیروهای اهریمنی بوده و به خاطر تولد دوباره خورشید سفره عیدانه پهن کرده و در آن میوه تازه و میوه خشک می‌گذاشتند. همچنین در ایران باستان یکم ماه دی یا «دی گان» روز برابری انسان‌ها بوده و همه مردم حتی مقامات در این روز لباس ساده می‌پوشیدند و کارشان را داوطلبانه انجام می‌دادند. همچنین جنگ و خونریزی حتی ریختن خون حیوانات در این روز ممنوع بوده است.
تاریخچه شب چله
تاریخ شب یلدا
تاریخ شب یلدا از شامگاه ۳۰ آذر تا بامداد اول دی ماه شب یلداست. در واقع بین غروب آفتاب آخرین روز پاییز تا طلوع آفتاب اولین روز زمستان شب چله است که ایرانیان آن را با مراسم شب یلدا گرامی می‌دارند. در سال 1399 تاریخ شب یلدا یکشنبه 30 آذر ماه برابر با 20 دسامبر 2020 میلادی و 5 جمادی الاولی 1442 هجری قمری است.
تغییر مراسم شب چله از گذشته تا حال
خیلی از آداب و مراسم شب یلدا از گذشتگان به یادگار مانده اما به مرور زمان دستخوش تغییراتی نیز شده است. با اینکه باورهای خرافی بسیار کمتر شده‌اند و کمتر کسی تا صبح برای دیدن تولد دوباره خورشید بیدار می‌ماند اما هنوز هم مهمانی گرفتن مخصوصا در خانه بزرگ فامیل، جشن و شادی، شعرخوانی و قصه گویی و تناول خوراکی‌ها و میوه‌های سرخ که نماد خورشید هستند در جای جای ایران رایج است. این روزها در شب یلدا به فال حافظ بیش از دیگر آداب پرداخته می‌شود و انار و هندوانه میوه‌های اصلی سفره یلدا به حساب می‌آیند. مهم‌تر از هر چیز گرامیداشت بزرگان و دور هم جمع شدن فامیل برای گذراندن این طولانی‌ترین شب سال با خوشی و آرزوهای خوب است.
ایرانیان از چند هزار سال پیش آخرین شب پاییز را گرامی داشته، کنار یکدیگر جمع شده و سعی می‌کنند تا طلوع آفتاب را به خوشی و سرگرمی بگذرانند. به این ترتیب از اندوه غیبت طولانی خورشید عبور کرده و به استقبال روشنایی آسمان و تولد دوباره خورشید می‌روند. شما چگونه این آیین باستانی را گرامی می‌دارید؟ چه رسمی برای برگزاری آن دارید؟ لطفا نظرات خود را با ما و سایر همراهان ایرانگرد به اشتراک بگذارید.
در حال ثبت رای
مرسی خیلی مطلب خوبی بود. واقعا مراسم شب یلدا خیلی قشنگه من که هر سال حتی مختصر برگزار میکنم.