مراسم نخل گردانی یکی از آیین‌های قدیمی کشورمان است که برای سوگواری سالار شهدا برگزار می‌شود. اگرچه این آیین مذهبی در شهرهای بسیاری رواج دارد؛ اما پرشورترین آیین نخل گردانی را می‌توان در کنار دیدنی های یزد دید. گفتنی است که این مراسم جزو معدود آیینی محسوب می‌شود که ثبت ملی رسیده است. اگر شما هم به این آیین کهن مذهبی علاقه‌دارید، بیایید نگاهی دقیق‌تر به تاریخچه و چگونگی برگزاری آن بیندازیم.
تاریخچه مراسم نخل گردانی
با آغاز حکومت صفویان در قرن 9 هجری قمری، مذهب شیعه به عنوان مذهب رسمی کشور معرفی شد. به دنبال رسمی شدن مذهب در مناطق مختلف ایران رسوم مخصوصی برای تحکیم تشیع شکل گرفت. به‌این‌ترتیب هر شهر و منطقه‌ای آیین‌های خاص خود را برای مراسم‌های مختلف مذهبی از جمله عزاداری و سوگواری برگزار کرد و مراسم مذهبی مختلف مانند تعزیه‌خوانی، روشه، هیات‌ها و مداحی‌ها و دسته‌های عزاداری وارد فرهنگ ایران شدند. یکی از این آیین‌ها مراسم نخل گردانی در سوگواری سیدالشهداست.
در استان یزد با لهجه محلی به مراسم نخل‌بندی (اولین مرحله آیین نخل گردانی) و نخل گردانی، نقل نیز می‌گویند. مراسم نخل گردانی در شهرها و روستاهای دیگری از جمله سمنان، دامغان، قم، کاشان، روستای ابیانه، خور بیابانک، زواره، اردستان و نایین نیز برگزار می‌شود؛ اما شور و هیجان برگزاری این مراسم در یزد بیشتر است. به‌طوری‌که مسافران بسیاری از سایر مناطق کشورمان و حتی کشورهای خارجی برای بازدید این مراسم در روز عاشورا به یزد می‌روند. هر سال مردم یزد در میدان بزرگ و تاریخی امیرچخماق گردهم می‌آیند و برای سومین امام شیعیان سوگواری می‌کنند. گفتنی است که برای دیدن بزرگ‌ترین نخل مراسم نخل بندی باید به شهر تفت استان یزد سفر کنید.
نخل گردانی (عکس: رامین صفری)
آیین نخل گردانی
«نخل» در اين مراسم نماد تابوت سيدالشهداست. نخل عزاداری، شباهت زیادی به درخت سرو دارد؛ در فرهنگ ایرانی سرو نماد آزادگی، رشادت، جاودانگی و زندگی اخروی است؛ این صفات در حقیقت روحیات امام سوم شیعیان را توصیف می‌کنند. در حقیقت این آیین برای زنده نگه‌داشتن واقعه عاشورا و رشادت‌های شیعیان است.
آیین نخل گردانی با مرحله نخل‌بندی آغاز می‌شود. چند روز قبل از آغاز ماه محرم اعضای هیات‌ها و خادمان مساجد و حسینیه‌ها شروع به تزیین نخل می‌کنند. تزیین نخل چند روز طول می‌کشد؛ در این چند روز مردمی که نذر کرده‌اند و مسئولان مراسم زیورآلات و وسایل مخصوص تزیین نخل را از انبار خارج کرده و کار را شروع می‌کنند. تزیین و آذین‌بندی نخل نیاز به مهارت خاصی دارد، که معمولا خادمان این مهارت را از پدران‌شان یاد گرفته‌اند. البته شیوه آراستن نخل در هر شهر کمی متفاوت است.
برای آراستن نخل به یک سمت آن آینه‌های کوچک و بزرگ وصل می‌کنند. این آینه‌ها نمادی از نورافشانی پیکر امام حسین (ع) است. دورتادور نخل را چراغ‌های می‌بندند و پارچه‌ای سیاه رو نخل می‌کشند؛ چند شمشیر و خنجر را به پارچه مشکی متصل می‌کنند. به‌طوری‌که قسمت‌های جلو و عقب نخل «آجين شمشير» شود و نخل بزرگ را جوری می‌آرایند که عظمت و صلابت آن، چشم هر ببیننده‌ای را خیره می‌کند. برای پایه‌های نخل نیز، چهار قطعه چوب به صورت عمودی در چهار طرف آن و چند تکه چوب نیز به صورت افقی برای بلند نخل و قرار دادن آن بر شانه‌های مردانی حمل کننده نخل قرار می‌دهند.
روی تمام سطح نخل نیز خجرها و شمشیرهایی فرو رفته که نشان‌دهنده تیرهایی است که بر پیکر مطهر حضرت اصابت کرده‌اند. روی دو وجه کناری نخل پاچه سیاهی آویزان می‌شود که روی آن یک شیر و بدن بی‌سر و خون‌آلودی تکه‌دوزی کرده‌اند. در این طرح یا شیر به بدن بی‌سر بوسه می‌زند و یا باقی‌مانده نیزه‌ها و خنجرها را از بدن حضرت خارج می‌کند.
شیوه برگزاری مراسم نخل گردانی (عکس: خبرگزاری صداوسیما)
شیوه برگزاری مراسم
ظهر عاشورا پس از اقامه نماز جماعت در ساعتی مشخص چند مرد که لباس عزاداری به تن دارند آماده می‌شوند تا نخل را بلند کنند. برای آنکه شانه حمل‌کننده‌های نخل آسب نبیند؛ مقداری پنبه، پشم، کاه یا پارچه را داخل یک دستمال بزرگ می‌پیجند و آن را روی شانه مردانی که نخل را بلند می‌کنند قرار می‌دهند.
هنگام آغاز آیین نخل گردانی یکی از سادات با صدای ضربات سنج و ياحسین مراسم را آغاز و افراد را هدایت می‌کند. معمولا عزادارن شرکت‌کننده با پاهای برهنه نخل را سه بار هر دفعه سه مرتبه (به نیت سه روزی که پیکر بی‌جان آن حضرت در صحرای کربلا بود) به دور شش ضلعی (به نیت حرم شش گوشه آن امام بزرگوار) به نام «کَلُک» که در وسط حسینیه ساخته شده می‌گردانند. گفته می‌شود که در زمان قدیم به نیت چهارده معصوم نخل را 14 مرتبه به دور کَلُک می‌گرداندند.
در هنگام حرکت دادن نخل یک نفر اذان می‌گوید و شخص دیگری نیز اشعار حماسی یا چند بیت از دوازده بند مشهور محشتم کاشانی را می‌خواند. در هر مرتبه رفت و برگشت نخل شتر، گاو یا گوسفندی که حاجتمندان نذر کرده‌اند قربانی می‌شود. نذری‌ها پس از پایان مراسم بین نیازمندان تقسیم می‌شوند یا از آن‌ها برای طبخ آش گندم استفاده می‌شوند. به‌علاوه هر مرتبه که نخل از حرکت می‌ایستد یا پیش از شروع مراسم نقل یا نخود برشته و امثال آن‌را به عنوان نذری پخش می‌کنند.
تماشای وحدت، هم‌دلی و هماهنگی تمامی شرکت‌کنندگان در آیین نخل گردانی بسیار جذاب خواهد بود. اگرچه امروزه نخل‌ها مانند گذشته آراسته نمی‌شوند و ساده‌تر هستند؛ اما هنوز هم این آیین به طور باشکوهی به ویژه در یزد برگزار می‌شود. در این بین اگر برای بازدید از این مراسم به یزد سفر کردید می‌توانید برای اقامت در هتل های یزد ساکن شوید.
علت انتخاب نام نخل برای این سازه
نخل مراسم نخل گردانی (عکس: یزدآوا)
در واقع نخل مراسم نخل گردانی هیچ شباهتی به درخت نخل یا همان درخت خرما ندارد و این‌که چرا به این نام معروف شده دقیقا مشخص نیست. برخی معتقد هستند که علت این نام‌گذاری شیوه حمل پیکر امام حسین (ع) است. طبق روایات پیکر اما حسین (ع) روی شاخه‌های درخت خرما تا محل خاکسپاری ایشان حمل شد.
دلیل دیگر برای انتخاب نام نخل این است که در گذشته نخل را با چوب و برگ درختان خرما می‌ساختند. هم‌چنین احتمال دارد که به دلیل مقدس پنداشتن درخت خرما در فرهنگ ایران، نام نخل را برای این سازه انتخاب کرده باشند.
داستان هر یک از اجزای نخل
تمامی وسایل و عناصری که در ساخت نخل و مراسم نخل گردانی به‌کار می‌روند، نمادی از یک فرد خاص و جریان‌های حادثه کربلا هستند. این نمادها عبارتند از:
- چوب نخل، نماد پیکر سیدالشهدا (ع)
- سیاه‌پوش کردن، نمادی از پارچه سیاه روی پیکر آن حضرت است
- شمشیر و نیزه‌ها، نماد تیر و نیزه‌هایی است که بر بدن امام حسین (ع) اصابت کردند
- سرو نخل، نمادی قد و قامت علی اکبر (ع)
- آیینه، نماد نور وجود مبارک امام حسین (ع)
- علم‌هایی بسته شده روی نخل، نماد علمدار امام حسین (ع)
- پارچه‌های زینتی که بر نخل می‌بندند، نشان‌گر حجله حضرت قاسم (ع)
- زنگ‌هایی که در زمان‌های گذشته به نخل می‌بستند، به‌عنوان زنگ کاروان امام حسین (ع)
- عزادارانی که نخل را بر می‌دارند، نماد تشییع‌کنندگان پیکر آن حضرت
- سرطوق بالای نخل، نماد کاکُل علی اکبر (ع)
سخن پایانی
جاذبه‌های کشورمان تنها به ابنیه تاریخی و جاذبه‌های طبیعی محدود نمی‌شود؛ آداب و رسوم متفاوت هر منطقه یکی دیگر از جاذبه‌های مناطق مختلف ایران محسوب می‌شود. بنابراین سعی کنید پیش از برنامه‌ریزی برای سفر در مورد آداب و رسوم مقصد نیز تحقیق کرده و فصلی را برای سفر انتخاب کنید که بتوانید آیین‌های مورد علاقه خود را نیز ببینید. آیا تابه‌حال در مراسم نخل گردانی در هرکدام از شهرهای کشورمان شرکت کرده‌اید؟ چه اطلاعات دیگری در مورد این مراسم دارید؟ لطفا نظرات و تجربیات خود را با ما و سایر همراهان ایرانگرد به اشتراک بگذارید.
در حال ثبت رای
من خودم یزدی ام. اصن تو شهر ما محرم با مراسم تو میدون امیر چخماق یه حال و هوای دیگه ای داره .هر سال منتظر می‌مونم تا محرم برسه برم مراسم عزاداری آقا امام حسین حاجتمو بده.
وای من یه سال برای دیدن این مراسم توی محرم رفتم یزد. خیلی واسم عجیب عریب بود. این همه ادم که یک صدا عزاداری می‌کنن و یه چیزی که بهش میگن نخل رو روی سرشون جابه جا میکردن! واقعا ادمو تحت تاثیر قرار میداد این عشق و علاقه به امام.